Theo truyền thống của dân tộc, Tết Đoan Ngọ thường được tổ chức vào ngày 5/5 (Âm lịch). Người Pu Nả ở tỉnh Lai Châu cũng ăn Tết vào ngày 5/5 và gọi là Tết Đoan Dương, tiếng Pu Nả là Cân Toan U.
Nói về nguồn gốc của Cân Toan U, truyền thuyết kể rằng:
Ngày xửa, ngày xưa, người nông dân thường trồng lúa. Năm ấy, lúa màu rất tốt tươi nhưng sắp đến ngày thu hoạch, không rõ các loại sâu ở đâu ra ăn hết lúa màu của dân.
Khi ấy, có một ông lão tự xưng là ĐôiTtruân nói với người dân rằng: Ngày mùng 5 tháng 5 âm lịch là ngày các loại sâu, bệnh phát triển. Chúng rất hung hăng, phá phách mùa màng. Để chúng không phá hoại hoa màu nữa nên sắm mâm lễ để cúng tổ tiên, cầu tổ tiên phù hộ cho mùa màng tươi tốt, bội thu.
Nghe theo lời ông lão, ngày 5 tháng 5 âm lịch năm sau, người dân sắm mâm lễ gồm có bánh ba sừng, các loại hoa quả và gà hoặc vịt để cúng. Các loại quả dùng để cúng gồm: quả mận (mã dép), quả đào (mã tạu), quả dưa (lậc tinh)…. Sau vài ngày, thì thấy các loại sâu chết và rơi xuống các gốc cây ven đường. Thấy vậy, người dân rất phấn khởi, vui mừng và cảm tạ ông lão. Nhưng lúc bấy giờ ông lão đã biến mất. Từ đó, cứ đến ngày mùng 5 tháng 5, người dân lại tổ chức ăn Tết và đặt tên là Cân Toan U. Từ đó đến nay, người Pu Nả tổ chức ăn tết Cân Toan U hàng năm và được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Tết Cân Toan U bắt đầu bằng việc sáng sớm ngày mùng 5 tháng 5 mọi gia đình đều đi lấy cây Thạch Xương Bò mà theo tiếng Pu Nả gọi là Senh Phù. Đây là loại cây này rắn độc rất kỵ. Vì vậy, khi lấy cây về thì người ta dùng thân, lá đã rửa sạch rồi cho vào hai ống hương để trên bàn thờ, đến tết đón năm mới thì bỏ cây xuống. Còn cây Senh Phù được để ở cửa nhà, cửa buồng, bếp, chuồng gà, chuồng lợn, bể nước… để rắn độc không vào nhà, không vào chuồng trại cắn gia súc, gia cầm.
Rễ cây Senh Phù, sẽ được gọt hết phần vỏ xanh rồi cắt thành hạt tròn hoặc cắt từng đoạn ngắn cho vào ngâm rượu cùng với bột Hồng Hoàng, người Pu Nả gọi là sùng phâng, sau khi cúng tổ tiên xong mang bát rượu thuốc đi phun bốn góc nhà chống rắn, rết không vào nhà. Với người Pu Nả, rễ cây Senh Phù ngâm rượu là một vị thuốc quý, ngoài tác dụng đuổi rắn, rết còn dùng để chữa rắn, rết cắn. Trước khi đi làm đồng, đi rừng, người Pu Nả cũng dùng rượu ngâm rễ cây Senh Phù để bôi vào chân để tránh bị rắn, rết, đỉa, vắt… cắn hoặc bám vào người. Một kinh nghiệm dân gian khác cho rằng, dùng rượu để bôi vào lưỡi con chim sáo đúng ngày mùng 5 tháng 5 thì sáo sẽ nhanh biết nói.
Hạt của cây Senh Phù được cắt nhỏ rồi lấy một sợi chỉ dài xỏ thành chuỗi, làm vòng đeo tay cho các cháu nhỏ, gầy gò và hay ốm yếu để chữa bệnh và chống rắn, rết cắn.
Ngày Cân Toan U, trong dân gian người ta thường lấy các loại lá: ba má pục (lá bưởi), mã tạu (lá ổi), mã tạu pân (lá đào) …và lá cây Sênh Phù
Tết mùng 5 tháng 5 của người Pu Nả còn làm bánh phở và gói bánh chưng ba góc. Loại bánh này, người Pu Nả gọi là Vàng đáng hay còn gọi là Vàng tsâm cao nghĩa là bánh ba sừng, được gói bằng lá cây chít.
Với người Pu Nả, Cân Toan U còn là cái tết mang gắn liền với thời vụ trồng lúa của bà con. Vì thế, dân gian có câu:
Tóc cã quân Tsứ dè pạ
Đam nạ quân toan ù
Nghĩa là:
Gieo mạ trước mồng 8 tháng 4
Cấy ruộng trước mồng 5 tháng 5.
Mặc dù là cái Tết giữa năm nhưng nhà nào cũng tổ chức rất chu đáo và Tết Cân Toan U đã trở thành nét đẹp trong văn hóa truyền thống của đồng bào Pu Nả ở Lai Châu.
Xuân Chiến
Xem thêm: Tạp chí Văn nghệ Lai Châu
Tết Thanh Minh, hướng về nguồn cội – Thúy Ngoạn
Độc đáo lễ hội Lùng Tùng của người Thái ở Than Uyên – Mai Lê