Trong lịch sử phát triển của VHNT Việt Nam qua các thời kỳ, đề tài giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số luôn chiếm một vị trí đặc biệt quan trọng, sự ra đời và phát triển của mạng văn học, nghệ thuật tiêu biểu và xuyên suốt này đã góp phần làm phong phú thêm nền văn học nghệ thuật của dân tộc, góp phần vào việc nâng cao nhận thức, tư tưởng, tình cảm của Nhân dân ta, cả những người Việt Nam đang sinh sống ở trong nước cũng như ở nước ngoài. Đây là một chủ đề không chỉ mang tính sử thi hào hùng, mà còn chứa đựng giá trị nhân văn sâu sắc. Trải qua gần 50 năm chúng ta được sống trong không khí hòa bình, thống nhất, đổi mới và phát triển, đề tài giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số luôn là dòng chảy mạnh mẽ, thôi thúc các thế hệ văn nghệ sĩ trong tỉnh Lai Châu say mê khám phá, sáng tạo. Số lượng tác phẩm văn học, nghệ thuật về chủ đề này ra mắt công chúng trong những năm qua ngày càng nhiều, chất lượng được nâng lên rõ rệt, sức lan tỏa ngày càng sâu rộng, luôn là “mảnh đất” thu hút mạnh mẽ sự sáng tạo của văn nghệ sĩ, là khoảng trời nghệ thuật hấp dẫn đối với công chúng.
Trong bối cảnh hiện nay, việc giữ gìn giá trị bền vững văn hóa các dân tộc thiểu số đặt ra nhiều thách thức cần các giải pháp đồng bộ và khả thi. Trong đó, việc đưa văn học nghệ thuật về cơ sở, nhất là vùng sâu vùng xa là vô cùng cần thiết để văn học nghệ thuật phát huy trọn vẹn vai trò trong giai đoạn mới. Văn hóa có tính dân tộc vì nó được sáng tạo, được bảo tồn và lưu truyền trong cộng đồng các dân tộc. Qua nhiều năm, quá trình phát triển và chắt lọc, trải qua quá trình thử thách của thời gian, những đặc điểm dân tộc in dấu ấn vào các sáng tạo văn hóa dần dần lắng đọng tạo thành bản sắc văn hóa dân tộc. Nói đến văn hóa là nói đến dân tộc đã sáng tạo ra văn hóa đó. Bản sắc văn hóa cũng chính là bản sắc văn hóa dân tộc ấy. Không có một nền văn hóa nào có thể hình thành và phát triển khi không chứa đựng bản sắc dân tộc đã sáng tạo ra nó.
Ở Lai Châu, sắc thái văn hóa đa dạng biểu hiện rõ nét qua kho tàng văn học truyền miệng, qua nghệ thuật Xòe chiêng, Áp hô chiêng, Nàng Han, Kin lẩu khẩu mẩu, Then kin Pang, Lễ hội Hạn khuống… của Dân tộc Thái; Lễ hội Gầu tào của dân tộc Mông; Lễ hội cấp sắc của dân tộc Dao; Lễ hội Tú tỉ của dân tộc Giáy và một số lễ hội của các dân tộc khác. Song song với việc giữ được các nghề truyền thống của các dân tộc bản địa như đan lát mây tre, dệt thổ cẩm, chế tác các nhạc cụ truyền thống…các lễ hội đặc sắc như mừng cơm mới, cúng bến nước, hội đua thuyền,… nền âm nhạc truyền thống với nhạc cụ đàn môi, khèn, sáo, tính tẩu…cùng các loại hình văn hóa dân gian, sinh hoạt cộng đồng và kho tàng văn học, văn nghệ dân gian đặc sắc của các dân tộc khác trên địa bàn đã tạo được vốn văn hóa khá đồ sộ, đa dạng và phong phú.
Tuy nhiên, thực trạng những năm qua, đời sống văn hóa tinh thần của đồng bào DTTS ở Lai Châu nhìn chung còn nhiều hạn chế. Khoảng cách hưởng thụ văn hóa giữa miền núi, vùng sâu, vùng xa với đô thị và trong các tầng lớp Nhân dân khá xa. Còn ít những tác phẩm văn học, nghệ thuật có giá trị cao về tư tưởng và nghệ thuật, có một số tác phẩm chạy theo thị hiếu tầm thường, chất lượng thấp. Bên cạnh đó, với sức ép của kinh tế thị trường, văn hóa và lối sống thực dụng, hiện đại cùng với sự xâm nhập có cả tích cực lẫn không tích cực của internet, mạng xã hội đã có sự tác động không nhỏ đến không gian các lễ hội truyền thống, không gian văn hóa, không gian sinh hoạt của đồng bào các dân tộc thiểu số đang phải đối diện với nguy cơ bị mai một nghiêm trọng.
Trước những thực tế trên, Văn học – Nghệ thuật Lai Châu đặt ra mục tiêu đó là cùng với hệ thống chính trị, văn hóa để nỗ lực khôi phục cái hay, vốn quý của văn hóa dân tộc của các dân tộc thiểu số tại Lai Châu trong lĩnh vực của mình. Từng bước đưa văn học nghệ thuật sáng tác về dân tộc và vùng đất Lai Châu về với cơ sở, nhất là vùng sâu, vùng xa, vùng khó khăn. Trải qua hơn 20 năm kể từ khi được thành lập đến nay, hoạt động văn học nghệ thuật (VHNT) tỉnh Lai Châu luôn nhận được sự quan tâm và chỉ đạo sát sao, kịp thời và toàn diện của Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh. Tập thể cơ quan Hội VHNT có tinh thần trách nhiệm cao trong công việc, luôn bám sát các chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước. Lực lượng văn nghệ sỹ của tỉnh đã xác định rõ nhiệm vụ đặt ra trong tình hình mới, luôn khắc phục khó khăn để hoàn thành tốt nhiệm vụ chính trị. Vì vậy, hoạt động VHNT có bước phát triển mạnh mẽ, sâu, rộng, phục vụ có hiệu quả các nhiệm vụ chính trị, xã hội của địa phương và nhu cầu hưởng thụ văn hóa ngày càng cao của quần chúng nhân dân. Hàng nghìn tác phẩm VHNT ở tất cả các thể loại: Văn học, Mỹ thuật, Âm nhạc, Nhiếp ảnh, Múa, Văn nghệ dân gian… đã ra đời. Trong đó, nhiều tác phẩm có giá trị về tư tưởng và nghệ thuật, đạt giải cao tại các cuộc thi trong tỉnh, khu vực, bên cạnh sáng tác của lực lượng hội viên, phong trào sáng tác quần chúng, các câu lạc bộ cũng được đẩy mạnh, góp phần làm cho hoạt động VHNT tỉnh Lai Châu thêm phong phú, góp phần giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc nói chung, văn hóa dân tộc thiểu số nói riêng. Các tác phẩm vừa phản ánh được sự phát triển của miền đất, con 20 dân tộc, góp phần bảo tồn, quảng bá văn hoá các dân tộc ở Lai Châu.
Những năm qua, hội viên của Hội đã xuất bản được 103 đầu sách: các tuyển tập, tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ, nhạc, nghiên cứu, phê bình, tranh, ảnh… Hội tổ chức đoàn tham gia và tổ chức 18 cuộc triển lãm Mỹ thuật, nhiếp ảnh với hàng ngàn tác phẩm có giá trị, trong đó có nhiều tác phẩm được xuất bản, triển lãm được giải thưởng cao ở Trung ương; tổ chức gần 80 trại sáng tác người, vừa chắt lọc tinh hoa văn hóa chuyên đề và tổng hợp; 7 hội thảo chuyên đề quy mô cấp tỉnh. Các tác phẩm VHNT được phát hành đã khai thác sâu các giá trị truyền thống, mang đậm bản sắc văn hóa các dân tộc trong tỉnh. Văn học Lai Châu đã làm tốt vai trò phản ánh được vẻ đẹp tâm hồn con người, các dân tộc Lai Châu. Nhiều tác giả Lai Châu đã tập trung thể hiện chủ đề giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số: Ở chuyên ngành văn nghệ dân gian có các nhà nghiên cứu văn hóa như: Đỗ Thị Tấc, Lò Văn Chiến, Điêu Văn Thuyển, Hù Cố Xuân…; chuyên ngành văn học có tác giả: Huỳnh Nguyên, Thanh Luận, Đào Chính, Bùi Thị Sơn, Phùng Hải Yến, Đinh Hồng Nhung, Phạm Đào…; chuyên ngành nhiếp ảnh có tác giả Ngọc Thắng, Tùng Giang, Bùi Tiến Dũng…; Chuyên ngành mỹ thuật có tác giả: Nguyễn Hùng Cường, Hà Minh Hưng, Bùi Tiến Dũng, Nguyễn Thế Trúc, Nguyễn Văn Điệu, Huỳnh Nghĩa Bình… Chuyên ngành Âm nhạc có NSUT Minh Cừ, nhạc sĩ Vương Khon, Tô Văn, Thành Chung… Chuyên ngành múa có nghệ sĩ Pờ Nhù Nu, Cà Thị Thắm… đã có 02 hội viên đạt Giải thưởng Văn học Nghệ thuật các dân tộc thiểu số Việt Nam, 01 tác giả đạt Giải nhất cuộc thi thơ của Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam; nhiều nhạc sĩ, biên đạo, tác giả đạt giải cao tại các cuộc thi, hội diễn chuyên và không chuyên Toàn quốc, trong khu vực và của các bộ, ban, ngành. Cụ thể như: Tác giả Nguyễn Văn Quang đạt Huy chương Vàng tại Liên hoan Ảnh nghệ thuật Khu vực Miền núi phía Bắc năm 2022; Tác giả Phùng Hải Yến đạt giải A cuộc thi truyện ngắn của Bộ Công an; Nhạc sĩ Minh Cừ đạt Huy chương Bạc Liên hoan Âm nhạc Asian, đạt Giải A tại Giải thưởng sáng tác VHNT, báo chí về chủ đề “Học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh” đợt 1 (giai đoạn 2021-2023); Nhạc sĩ Vương Khon – hội viên Hội VHNT tỉnh Lai Châu có ca khúc đạt giải thưởng tác phẩm xuất sắc, tác giả Đặng Thùy Tiên đạt giải tác giả trẻ của Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam; Nhà văn Đỗ Thị Tấc đạt giải thưởng nhà văn nữ ấn tượng năm 2024 của Hội Nhà văn Việt Nam…
Bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số được thể hiện ở việc ở mỗi tác phẩm gắn với một không gian văn hóa cụ thể, Tạp chí Văn nghệ Lai Châu có các chuyên mục để giới thiệu bản sắc văn hóa dân tộc thiếu số như: Chuyên mục Hương sắc bản mường; Thơ song ngữ… theo đó, mỗi số có 3 – 4 tác phẩm được giới thiệu đến bạn đọc. Để giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số, Hội VHNT tỉnh đã phối hợp với phòng Văn hóa huyện Than Uyên, Phong Thổ, Nậm Nhùn, Mường Tè, Tam Đường và Ủy ban Nhân dân xã Mường Cang, Sin Suối Hồ, Nậm Hàng, Nậm Tăm, Bản Bo, Mù Cả rà soát danh sách học viên và kiện toàn, duy trì 16 CLB bảo tồn văn hóa thực hiện trên địa bàn các xã trong giai đoạn 2023-2025 (trong đó thành lập mới 4 CLB năm 2023).
Ngoài ra, các văn nghệ sĩ chuyên ngành văn nghệ dân gian, DTTS đã có nhiều cố gắng, tích cực trong việc giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa dân tộc thiểu số, thường xuyên phối hợp với các chi hội huyện, Thành phố trong tỉnh, các cơ quan, ban, ngành có liên quan mở các lớp truyền dạy tiếng và chữ, nhạc cụ một số dân tộc tại các xã, phường, thị trấn, hướng dẫn, giúp đỡ các đơn vị trường học xây dựng và thành lập Câu lạc bộ Bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc trong trường học. Đến nay, nhiều đơn vị đã có những cách làm hay, sáng tạo như: Huyện Than Uyên, huyện chỉ đạo 100% trường học tổ chức 1 buổi hoạt động giữa giờ chung với các hoạt động văn nghệ, trò chơi dân gian các dân tộc cho các em học sinh, tạo mã quét QR để giới thiệu các thông tin về các sản phẩm trưng bày trong không gian văn hóa của nhà trường… Trường Phổ thông dân tộc Nội trú tỉnh đã phục dựng lễ hội truyền thống của một số dân tộc, tổ chức các hội thi ẩm thực giới thiệu về các món ăn truyền thống của các dân tộc, thi vẽ tranh, thêu các họa tiết đặc trưng các dân tộc trên các sản phẩm khăn, túi… Huyện Mường Tè đã thực hiện hiệu quả hoạt động biên dịch từ tiếng phổ thông sang tiếng dân tộc thiểu số và từ tiếng dân tộc thiểu số sang tiếng phổ thông với một số loại hình văn hóa dân gian và sáng tạo trong hoạt động của câu lạc bộ…
Tuy nhiên, việc giữ gìn giá trị bền vững văn hóa các dân tộc thiểu số ở Lai Châu còn một số khó khăn vướng mắc đó là: đội ngũ sáng tác kế cận chưa thực sự đông đảo, đặc biệt là đội ngũ người viết tâm huyết với đề tài miền núi, văn hóa dân tộc thiểu số; chưa có nhiều tác phẩm hay, xứng tầm về miền đất, con người và văn hóa dân tộc ở Lai Châu; chưa có nhiều tác phẩm văn học đạt giải cao ở những sân chơi lớn trong cả nước, các tác phẩm đạt giải chuyên ngành chưa được tôn vinh trong tỉnh, chưa có đông đảo tác giả trẻ đủ điều kiện để trở thành hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, Hội Văn học thiểu số Việt Nam. Đây là thách thức, cũng là cơ hội để các đội ngũ người viết ở Lai Châu tiếp tục đường viết một cách nghiêm túc, bản lĩnh.
Để tiếp tục thực hiện tốt nhiệm vụ giữ gìn giá trị bền vững văn hóa các dân tộc thiểu số ở Lai Châu trong thời gian tới, Hội VHNT tỉnh Lai Châu tiếp tục thực hiện có hiệu quả Nghị quyết số 04-NQ/TU, ngày 17/02/2021 của BCH Đảng bộ tỉnh; Nghị quyết số 59/ NQ-HĐND, ngày 10/12/2021 của HĐND tỉnh về bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030; Quyết định 562/ QĐ-UBND tỉnh ngày 17/5/2021 của UBND tỉnh phê duyệt Đề án “ bảo tồn, phát huy bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc gắn với phát triển du lịch giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030”; Kết luận số 224-KL/TU, nhày 18/10/2021 của Tỉnh ủy về tiếp tục thực hiện Đề án “Nâng cao hiệu quả, chất lượng công tác tư tưởng của Đảng bộ tỉnh”.
PHẠM VĂN HẢI
>> Xem thêm: Tạp chí Văn nghệ Lai Châu