Tri thức dân gian trong hoạt động sản xuất của người Mảng

Hái lượm là công việc chính của người Mảng vào những ngày giáp hạt. Họ thường hái các loại hoa quả, củ, nấm, lá trên rừng. Ngoài ra, đồng bào còn biết thời điểm, địa điểm thu: tam thất, sa nhân, thảo quả, nấm hương, mộc nhĩ, măng…

Đối với người Mảng việc săn bắn các loại chim, thú vừa có ý nghĩa kinh tế trực tiếp, vừa có ý nghĩa trong việc bảo vệ nương rẫy, mùa màng. Săn bắn của người Mảng còn sơ khai với những loại vũ khí tự tạo như vót cung nhọn làm dao, cung bắn tên, bắn đá, nỏ, súng kíp… Các loại tên dùng để bắn thú thường được ngâm tẩm thuốc độc tự chế biến từ các rễ cây, vỏ, quả hoặc một số loại lá cây trên rừng. Để săn bắt được các loại chim thú, người Mảng còn sử dụng một số kiểu bẫy như: bẫy sụp, bẫy thòng lọng thắt cổ, thòng lọng treo cây, bẫy lồng. Đối với những loại thú lớn, người Mảng thường dùng kiểu bẫy hố. Họ đào thành hố sâu, thẳng đứng, dưới đáy cắm cây vót nhọn hoặc không cắm, trên mặt che kín bằng lá cây hoặc phủ đất ngụy trang.

Nghề đánh bắt cá là một trong những hoạt động của kinh tế phụ của gia đình. Việc đánh bắt cá thường tiến hành vào mùa mưa, từ tháng Tư đến tháng Tám hàng năm. Thông thường, khi đánh bắt cá, người Mảng thường dùng các dụng cụ tự đan như rọ, đó, lờ, xúc… Hình thức đánh bắt cũng đơn giản. Họ chọn những khúc suối, đoạn sông can, đắp ngăn rồi dùng các dụng cụ và tay để bắt. Ở những khúc sông, suối lớn, nước sâu, họ dùng chài, lưới để bắt. Người Mảng trước đây chưa biết đan chài lưới, họ phải mua hoặc trao đổi với các dân tộc khác. Công cụ đánh bắt cá của họ là làm chặng cho nước dồn vào một cái đơm bằng rọ đan dày, dùng vợt để xúc cá con, quăng chài, thả lưới ở những nơi nước sâu. Vào mùa đánh bắt, sáng ra nhà nào cũng có cá tươi mang về để ăn.

Người Mảng trong lễ cúng bản.

* Tri thức dân gian trong hoạt động sản xuất của người Mảng

Lịch hái lượm

Bảng phân công lao động

Trong hái lượm, người Mảng sử dụng hai phương pháp chính là dùng tay để hái và dùng công cụ như con dao (mà pìa) để chặt, gậy nhọn đầu (pủ pi ồ) để đào và gùi đeo trán đan thưa (đoong puê), gùi đeo trán đan dày (đoong pù giắng) để đựng.

Trong số các sản phẩm thu được từ hái lượm, các loại củ và thân cây cho bột như củ mài (đỏng giửa giuộng), củ pẩu (đỏng pà ỏn), củ nâu (đỏng pí hi), cây báng (plăng tỏ) đóng vai trò là nguồn thực phẩm thay thế được khai thác vào những khi thiếu đói để ăn thay cơm. Khi ăn, người ta thường đồ hoặc luộc để ăn trong các bữa ăn thay cho gạo, ngô, sắn. Khi đồ, người ta có thể để nguyên hoặc nạo như nạo sắn (đối với củ) rồi nắm thành từng nắm to cỡ bằng nắm tay rồi mới đồ.

Khác với các loại củ thường chỉ được chú ý tìm kiếm vào những khi thiếu đói thì rau được tìm kiếm quanh năm để cung cấp thực phẩm cho các bữa ăn hàng ngày. Các loại rau quả trong vùng khá phong phú như lõi chuối (plăng chuộc), lõi cây rẫy (plô), rau bon (tà bo), rau rớn (gỉ giuổng), bông chít non (lô lẳng bủ), bông cây lau (lô lẳng tằng), lá sung (la đớ), lá đắng (la xằng), rau phon (la lủ soay)… Việc hái rau thường do phụ nữ, người già và trẻ em đảm nhiệm. Khi đi rừng lấy củi, khi lên nương…, cứ gặp loại rau gì ăn được là họ đều lấy và bỏ vào chiếc gùi mang theo bên mình.

Măng là một món ăn được người Mảng ưa chuộng. Việc lấy măng do phụ nữ tiến hành là chính. Song, vào những tháng giáp hạt, cả đàn ông, thanh niên cũng dành nhiều thời gian cho việc này. Măng được người Mảng khai thác gồm nhiều loại như măng sặt (pẳng chạc), măng tre rừng (pẳng đẳng), măng tre anh (pẳng mánh), măng trúc (pẳng piển)… Măng sặt lại có nhiều loại như măng sặt trắng (pẳng chạc ỏ), măng sặt bé (pẳng chạc hè) và măng sặt to (pẳng chạc piản)… Nếu như các loại măng sặt thường được khai thác trong hai tháng là từ đầu tháng Hai cho đến hết tháng Ba âm lịch thì mùa khai thác các loại măng khác muộn hơn và kéo dài hơn, thường là vào khoảng từ đầu tháng Năm cho đến hết tháng Tám âm lịch. Ngoài ra, vào các tháng Mười, tháng mười Một âm lịch, người ta còn có thể khai thác măng giang (pằng dzua).

Các loại nấm được người Mảng phân biệt thành ba loại chính là: Mộc nhĩ (lang tà tổi), nấm mũ lớn (lang pù hảng) và nấm mũ nhỏ (lang tà chuồng). Tất cả các loại nấm này thường chỉ có trong mùa mưa (từ tháng Tư đến tháng Sáu âm lịch hàng năm). Các loại nấm sau khi thu hái về được luộc, nấu canh với cá hay thịt thú rừng và được ăn luôn trong ngày chứ không để đến ngày hôm sau.

Người Mảng có nhiều kinh nghiệm trong việc phân biệt nấm nấm độc (lang nhuôm) và nấm ăn được. Thường thì người ta có thể phân biệt bằng cách ngửi mùi nấm. Những loại nấm ăn được thì có mùi thơm dễ chịu. Những loại nấm không ăn được thì có mùi hôi hoặc khét rất khó chịu. Ngoài ra còn có phương pháp khác là thổi vào cuống nấm. Người ta bẻ một nhánh nấm đưa lên đầu môi ngậm hờ, chú ý không để cho đầu cuống nấm chui vào miệng và tránh không cho nước bọt tiếp xúc với thân nấm. Đối với những loại nấm ăn được, khi thổi như vậy thì ở thân nấm sẽ phát ra tiếng kêu “tu tu” nho nhỏ, còn những loại nấm độc thì không.

Ngoài ra, người Mảng còn hái lượm các loại quả rừng theo mùa. Tuy nhiên, với người Mảng những loại quả rừng không quan trọng lắm vì hầu hết trong số chúng không thay thế được gạo, ngô, sắn hoặc rau. Vì vậy, chúng không bao giờ là mục đích chính trong các lần vào rừng để hái lượm.

Những tri thức dân gian của người Mảng trong hoạt động hái lượm được duy trì đến ngày nay. Chúng có tác dụng to lớn trong việc duy trì và bảo vệ một nguồn tài nguyên rừng quan trọng giúp người Mảng có thể chống được với cái đói thường xuyên dọa và giúp đồng bào có một nguồn thu nhập đáng kể từ hoạt động trao đổi hàng hóa với các tộc người khác từ những sản phẩm mà họ thu được từ rừng.

Vân Thanh