Khi lời Then hòa nhịp cùng đàn tính chính là tiếng lòng của đồng bào Thái cất lên. Hát Then đã trở thành “món ăn tinh thần” quan trọng trong đời sống văn hóa dân tộc Thái từ xưa đến nay. Trong các bản người Thái ở tỉnh Lai Châu vẫn có những ông, bà Then miệt mài lưu giữ giá trị truyền thống của Then. Tiêu biểu trong số đó là nghệ nhân Ưu tú Lâm Văn Điện (bản Nậm Ty, xã Nậm Hàng, huyện Nậm Nhùn).
Khi chúng tôi đến bản Nậm Ty đã nghe thấy tiếng Then, đàn tính văng vẳng ngõ xóm. Theo hướng tay chỉ của bà con, chúng tôi tìm gặp Nghệ nhân Ưu tú Lâm Văn Điện – người được bà con vùng Tây Bắc đánh giá là người hát Then, đàn tính giỏi. Tuổi càng cao giọng ca, tiếng đàn của ông càng điêu luyện.
Sinh năm 1969 trong gia đình có truyền thống hát Then – đàn tính, từ nhỏ, cậu bé Lâm Văn Điện như bị “bỏ bùa” khi mỗi lần nghe cha đàn, hát những bài Then truyền thống. Lớn lên, chàng thanh niên được cha dạy công thức chế tác đàn tính. Thú vị nhất là những ngày dài anh Điện theo cha đi khắp các vùng Quỳnh Nhai, Tủa Chùa, Mường Lay, Điện Biên phụ hát. Năm 15 tuổi, Lâm Văn Điện đã thuộc hết các bài Then, đàn tính. Ở tuổi 20, ông được bà con trọng vọng gọi là thầy, cũng từ đó Lâm Văn Điện nối nghiệp cha đi diễn xướng bất cứ đâu khi có lời mời.
Nghệ nhân Lâm Văn Điện chia sẻ: “Then là tiếng lòng, là sự kết hợp hài hòa giữa các yếu tố nghệ thuật như múa, hát, trình diễn nhạc cụ dân tộc, tất cả được hoà quyện thành giá trị văn hóa truyền thống riêng của mỗi dân tộc. Tục lệ cúng trời, đất, mường bản là những nét sinh hoạt tôn giáo không thể thiếu trong đời sống tinh thần của dân tộc Thái. Mỗi lễ cúng lại có một bài hát Then, đàn tính riêng nên việc học để thành thạo hát Then, đàn tính là một điều “rất khó”. Hiện nay, số người biết, nắm rõ và biểu diễn được loại hình này rất ít. Để lưu giữ các giá trị văn hóa của dân tộc, tôi đang cố gắng sưu tầm và truyền dạy lại cho con cháu và những người đam mê với loại hình nghệ thuật này để tiếng Then còn ngân mãi nơi bản làng của dân tộc Thái”.
Năm 2013, nghệ nhân Lâm Văn Điện tập hợp 7 thành viên của bản Nậm Ty là những người yêu văn hóa truyền thống, đặc biệt là hát Then – đàn tính. Thường lệ cứ ngày trăng tròn, đội văn nghệ lại trải chiếu tại sân nhà ông tập luyện, trình diễn cho bà con thưởng thức. Ông cùng đội văn nghệ bản mình tham gia nhiều hội thi, liên hoan hát Then đàn tính trong và ngoài tỉnh, giành được nhiều giải thưởng, được bà con ủng hộ. Như cháy lên ngọn lửa truyền thống, phong trào chơi tính tẩu, học nhạc cụ dân tộc ngày càng lan tỏa. Các cao niên trong bản bảo: Người vui nhất bản là ông Điện, bởi nghề chế tác đàn tính gia truyền bao năm giờ sống lại. Hàng năm ông chế tác gần trăm cây đàn tính, nhiều câu lạc bộ các tỉnh: Điện Biên, Sơn La, các trung tâm nghệ thuật tỉnh, nhà hàng ẩm thực… tìm đến ông đặt hàng biểu diễn, trưng bày. Có người chỉ vì mê lời Then và tiếng đàn của ông mà tìm đến nghe ông hát, rồi thu âm về nghe và sẵn lòng mua hàng chục cây đàn về trưng bày và tặng người thân. Có thêm thu nhập từ nghề chế tác nhạc cụ dân tộc, ông càng say, yêu công việc giữ gìn văn hóa dân tộc mình hơn bao giờ hết.
Nghệ nhân Ưu tú Lâm Văn Điện (người thứ 3 từ trái sang) truyền dạy đàn Tính cho thế hệ trẻ yêu nghệ thuật truyền thống dân tộc.
Mặc dù bận với việc chế tác đàn tính, nhưng khi rảnh, ông lại chỉ bảo nắn nót từng phím đàn, điệu múa cho các thành viên trong đội văn nghệ. Bà Lò Thị Triệu, đội trưởng đội văn nghệ bản Nậm Ty bộc bạch: “Xưa, hát Then chủ yếu là văn hóa tâm linh, qua thầy mo then để giao tiếp với thần linh. Ngày nay, ngoài những làn điệu Then cổ, có nhiều bài then mới cải biên phù hợp với cuộc sống hiện đại về chủ đề ca ngợi bản mường, xây dựng nông thôn mới, yêu lao động, yêu quê hương, đất nước… Nhờ có bác Điện mà tình yêu văn hóa truyền thống dân tộc được cháy trở lại với người Thái ở Nậm Nhùn”.
Thời kỳ hội nhập, giới trẻ tiếp cận với nhiều loại hình văn hóa mới, không biết nhiều đến hát Then, đàn tính nên ảnh hưởng không nhỏ đến việc truyền dạy. Ý thức được điều này, nghệ nhân Lâm Văn Điện nỗ lực truyền dạy kỹ thuật đánh đàn Tính, các bài múa Then cho các thành viên đội văn nghệ bản và những người có mong muốn theo học.
Anh Lò Văn Trịnh – Trưởng bản Nậm Ty, thành viên đội văn nghệ chia sẻ: “Được nghệ nhân Điện tận tình truyền dạy các kiến thức, kinh nghiệm bản thân về hát Then, đàn tính, đến nay các thành viên trong đội đã chơi tốt các nhạc cụ dân tộc, biết luyến láy, đúng nhịp của Then cổ và Then cải biên. Mong muốn của đội văn nghệ là được truyền dạy tới các thế hệ kế cận đang ngồi trên ghế nhà trường. Qua đó, góp phần bảo tồn và lan tỏa tập tục tốt đẹp của dân tộc Thái”.
Ông Hà Văn Ruệ – Trưởng phòng Văn hóa Thông tin huyện Nậm Nhùn cho biết: Nghệ nhân Lâm Văn Điện được coi là một “kho tàng nghệ thuật sống” đối với việc lưu giữ, trình diễn nghệ thuật dân gian trên địa bàn huyện. Hiện, ông không chỉ là người trực tiếp trình diễn mà còn là người tích cực tham gia truyền dạy các bài múa Then, cố vấn phục dựng biểu diễn các tiết mục dân gian của đồng bào Thái tham gia các cuộc thi, hội diễn của đội văn nghệ trong và ngoài huyện. Đội văn nghệ bản Nậm Ty có sự góp mặt biểu diễn và hướng dẫn của nghệ nhân Điện là một trong những đội văn nghệ chủ lực của huyện Nậm Nhùn, thường xuyên đại diện cho huyện, tỉnh tham gia trình diễn. Nghệ nhân Lâm Văn Điện nhận được nhiều giấy khen, bằng khen và nhiều giải thưởng như: Giải A tại Liên hoan Nghệ thuật hát Then, đàn tính các dân tộc Tày, Nùng, Thái Việt Nam lần thứ V tại Tuyên Quang năm 2015. Năm 2018, ông tiếp tục mang về giải A Liên hoan nghệ thuật hát Then, đàn tính lần thứ VI tại Hà Giang khi trình diễn thành công tiết mục “Tiến Then lên trời”. Với những cống hiến của mình trong việc gìn giữ và phát huy văn hóa phi vật thể của dân tộc, tháng 3/2019 ông Then Lâm Văn Điện vinh dự được Chủ tịch nước tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú.
Được biết những năm qua, huyện Nậm Nhùn đã thực hiện nhiều giải pháp bảo tồn di sản văn hóa phi vật thể. Qua đó, tập trung tuyên truyền, vận động để Nhân dân, nghệ nhân, thế hệ trẻ hiểu rõ và tự hào về giá trị của di sản Then. Tỉnh Lai Châu quan tâm lựa chọn địa bàn trọng điểm để bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị di sản: Xây dựng kế hoạch sưu tầm các tư liệu, tài liệu, hiện vật liên quan đến di sản Then; tổ chức các lớp đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao năng lực chuyên môn cho đội ngũ những người làm công tác quản lý di sản văn hóa ở cơ sở. Các chế độ, chính sách đối với các nghệ nhân dân gian đã được Nhà nước phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Ưu tú, Nghệ nhân Nhân dân, những người đang nắm giữ tri thức về di sản văn hóa phi vật thể về Then tại địa phương đã và đang được triển khai một cách có hiệu quả.
Nghệ thuật đàn Tính, hát Then đã được tổ chức UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, mở ra cơ hội để được bảo tồn và phát triển tốt hơn. Giữa cuộc sống hiện đại, với nhiều dòng nhạc và nhạc cụ được du nhập mạnh mẽ, những người như ông Điện nói riêng và cộng đồng người Thái ở xã Nậm Hàng nói chung đang góp phần không nhỏ cho việc bảo tồn và gìn giữ giá trị văn hóa dân tộc. Hy vọng trong tương lai không xa, hát Then, đàn tính sẽ đi được những chặng đường dài hơn, đến được với nhiều người hơn đặc biệt là thế hệ trẻ, để những giai điệu dân tộc sẽ lan tỏa sâu hơn trong cuộc sống.
Bài và ảnh: Hà Minh Hưng