Với người Thái ở xã Mường Cang, huyện Than Uyên (tỉnh Lai Châu) giọng hát Then – điệu đàn tính mỗi khi vang lên như để hiệu triệu mọi người. Qua tiếng đàn lời Then, bà con đoàn kết hơn, yêu bản làng mình hơn, và không biết từ khi nào, những thanh âm quen thuộc ấy đã ăn vào máu thịt của người dân nơi đây.
Nhắc đến hát Then, người ta không thể không nhắc đến ông, hỏi ai là người làm tính tẩu giỏi nhất xứ Mường Cang, người ta nghĩ ngay đến ông. Ông là Lò Văn Sơi – nghệ nhân Ưu tú, Nguyên Chủ nhiệm Câu lạc bộ (CLB) hát Then – đàn tính, người đã khởi xướng và nặng lòng với bộ môn nghệ thuật truyền thống dân tộc Thái ở Mường Cang. Trong căn nhà rộng rãi của ông Sơi tại bản Cang Mường, xã Mường Cang, huyện Than Uyên có trưng bày rất nhiều đàn tính và các nhạc cụ biểu diễn, đây chính là nơi sinh hoạt của CLB hát Then – đàn tính xã Mường Cang.
Nghệ nhân Ưu tú Lò Văn Sơi dạy các thế hệ kế cận về nghệ thuật đánh đàn tính tẩu.
Trong khi chờ các thành viên tập trung CLB hát Then – đàn tính đến tập luyện, nghệ nhân Ưu tú Lò Văn Sơi kể cho chúng tôi nghe về ý nghĩa hát Then của dân tộc mình. Ông Sơi cho biết: “Hát Then là một hình thức xướng ca tín ngưỡng phổ biến trong đời sống sinh hoạt tâm linh của người Thái ở Than Uyên. Lời ca của hát Then chứa đựng các yếu tố tâm linh. Đồng bào Thái nơi này quan niệm: Trong hát Then, thế giới siêu hình được người Thái tưởng tượng ra vô cùng phong phú. Từ dưới trần gian lên tới mường trời không chỉ có một mà được phân chia thành rất nhiều tầng lớp, nhiều không gian dành riêng cho vong linh của từng đối tượng trú ngụ trong vũ trụ. Xưa lời hát Then thường vang lên trong các nghi lễ đi tìm hồn người ốm, xin con, xin tên, xin sức khỏe, xin cầu vạn vật tốt tươi, mùa màng bội thu, bản làng yên vui, hạnh phúc. Nay lời Then mở rộng biên độ hơn về đề tài, mang đậm hơi thở cuộc sống mới…”.
Và như thường lệ mỗi độ xuân về cũng là lúc công việc đồng áng đã tạm ngơi, khi ấy người dân Thái xứ Mường Cang lại tụ về nhà ông Then để nghe hát Then – tính tẩu. Tại nhà ông Sơi, chúng tôi được thưởng thức những trích đoạn đặc sắc nhất trong Then của CLB hát Then – đàn tính. Nhìn các thành viên say sưa tập luyện, từ lời ca, điệu múa động tác được kết hợp nhuần nhuyễn trong âm sắc trầm bổng của cây đàn tính. Dưới sự hướng dẫn tận tình của nghệ nhân Lò Văn Sơi làm cho khả năng sáng tạo, diễn xướng của các thành viên trong CLB như thăng hoa cùng nhịp đàn. Lời ca trong Then là sự giao hòa giữa con người với đất trời, thiên nhiên, đồng thời thể hiện ước nguyện, khát vọng của con người về cuộc sống ấm no hạnh phúc. Là người nhiều năm tham gia các Liên hoan nghệ thuật Hát Then – đàn tính, hơn ai hết nghệ nhân Lò Văn Sơi hiểu được “nỗi đau” mai một của văn hóa dân gian, nhất là văn hóa tâm linh. Trước thực trạng đó, năm 2013, nghệ nhân Lò Văn Sơi tập hợp được 15 thành viên là các cao niên vốn yêu Then, mê đánh đàn tính tẩu thành một nhóm. Được ông động viên, khích lệ, cứ tối đến, các thành viên lại về nhà ông luyện tập, dần dần bà con dân bản cứ thấy tiếng đàn lại kéo đến xem, bản làng tưng bừng rộn rã như mùa xuân trẩy hội.
Diễn xướng hát Then được bà con Thái ở Mường Cang thể hiện trong ngày trọng đại như: tết Độc lập, đầu xuân năm mới.
Mục đích của CLB đàn Tính – hát then là bảo tồn, gìn giữ văn hóa tâm linh của đồng bào Thái xã Mường Cang. Hàng ngày, các thành viên CLB luyện tập, ca hát nhằm phục vụ bà con trong bản, ngoài mường mỗi khi có công, có việc. Bên cạnh những bài Then truyền thống được diễn xướng khá thành công trong các lễ hội như: Hát múa “Mời Then xuống trần”, hòa tấu đàn tính “Hầu Then”, múa “Chơi thuyền cùng Then”, hát múa “Tiễn Then về trời”… Đây là những tiết mục gắn liền với đời sống tinh thần và văn hóa tâm linh của cộng đồng dân tộc Thái ở Than Uyên. Ngoài những bài Then cổ, CLB đã nắm bắt nhu cầu thưởng thức của quần chúng, các yếu tố mới được đưa vào để nâng tầm nghệ thuật hát Then sao cho phù hợp với đời sống mới. Đó là những bài hát, điệu múa cải biên mang hơi thở cuộc sống hiện đại như: Hát mừng Đảng, Bác Hồ; hát mừng nông thôn mới; hát tuyên truyền đầy lùi dịch bệnh Covid-19; các điệu múa cổ được cải biên đã thu hút đông đảo bà con người Thái Than Uyên.
Anh Lò Văn Chơn – Chủ nhiệm CLB hát Then – đàn tính xã Mường Cang cho biết: “Đến nay, CLB hát Then – đàn tính có 22 thành viên với nhiều độ tuổi (thành viên lớn nhất ngoài 50 tuổi, thành viên nhỏ tuổi nhát là 16 tuổi). CLB đã phục dựng được nhiều bài hát then cổ và nhiều bài hát mới dựa trên chất liệu Then cải biên. Nội dung các bài hát ca ngợi tinh thần đoàn kết chống xâm lăng, ngợi ca những vị anh hùng có công trong quá trình hình thành bản mường, xây dựng quê hương đất nước, ca ngợi nét đẹp, sự đổi thay của vùng quê trong công cuộc đổi mới, hát mừng xuân, mừng Đảng, xua đuổi dịch bệnh Covid…. Những điệu múa trong Then cũng được CLB khai thác dựng theo nguyên bản trong nghi lễ truyền thống trên nền nhạc của Tính tẩu”. Chị Lò Thị Viễn, một thành viên trong CLB hát Then – đàn tính xã Mường Cang, sau một ngày làm việc mà không ngâm nga một vài lời Then thì cứ dấm dứt như thiêu thiếu cái gì đó, chị chia sẻ: “Tôi rất vui khi được tham gia CLB, ngày nhỏ tôi đó được sống trong những âm thanh này của ông bà, bố mẹ trong những buổi chầu Then. Các cụ thời xưa quan niệm tiếng hát Then thần kì đến mức người đang ốm đau chỉ nghe thấy thôi coi như thấy nhẹ lại người; Then có nhiều tác dụng: chữa bệnh, giải hạn, cầu tài cầu lộc… Nay được sinh hoạt trong CLB đó cũng là niềm mong ước từ lâu, tôi mong muốn hát Then – đàn tính sẽ được phát huy, lưu truyền cho các thế hệ mai sau”.
Còn với Chủ tịch UBND xã Mường Cang Lìm Văn Khơi khi nói chuyện chủ đề bảo tồn văn hóa Thái anh lại phấn khởi và luôn đặt loại hình nghệ thuật Then – đàn Tính lên trước tiên. Anh khẳng định: “Từ bao đời nay, với người Thái Mường Cang hát then – đàn tính là loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian độc đáo. CLB không chỉ là điểm sinh hoạt của các nghệ nhân Then mà là nơi “truyền lửa” nghệ thuật hát Then – đàn tính cho các thế hệ. Qua đó, nhằm cổ vũ, động viên nhân dân đoàn kết, thi đua thực hiện thắng lợi các nhiệm vụ, góp phần dựng xây quê hương giàu đẹp, văn minh”.
Rời Mường Cang trong tiếng nhạc dập dìu, những lời ca trong Then đang được các nghệ nhân, diễn viên của CLB hát Then – đàn tính thăng hoa cùng đất trời, hoa lá đang đâm chồi nẩy lộc. Câu lạc bộ hát Then đàn tính xã Mường Cang thực sự đang góp phần vào công việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa dân tộc trong giai đoạn hiện nay. Một nét đẹp xưa đến nay vẫn còn nguyên giá trị.
Bài, ảnh: Hà Minh Hưng