Mùa xuân về, tiết trời ấm áp, muôn hoa cây trái đua nở. Rừng già Tây Bắc mùa này tràn ngập hương sắc của hoa ban, hoa mận. Giống măng vầu đắng cũng đội đất rừng mà sinh sôi. Người vùng cao đi “ăn măng” ngay từ trước tết để có được những mầm măng ngay khi còn trong lòng đất vừa giòn vừa ngọt. Theo chân đồng bào vùng cao Tây Bắc, mỗi người sẽ có những trải nghiệm về một công việc thấm đẫm nhọc nhằn này.
Đồng bào dân tộc ở vùng cao Tây Bắc làm bạn với cây măng rừng từ bao đời nay, uống ngụm nước suối, ăn đọt măng rừng để gắn bó với núi cao. Vì thế, mùa nào, núi rừng cũng ban phát cho con người những vựa măng. Mùa xuân về, măng vầu, măng trúc, măng sặt thi nhau nở rộ, mùa hè là măng nứa còn mùa thu, mùa đông là giống măng bì, măng giang. Đó là lộc rừng ban cho con người ăn đời ở kiếp với núi rừng, dựa vào núi rừng để sinh sống. Nhờ thế, mùa nào, người vùng cao cũng đeo gùi lên núi hái măng, mong có thêm chút tiền để trang trải cho cuộc sống gia đình. Mùa măng rừng, gác lại công việc nương rẫy, đồng áng, người dân trong các bản Dao, bản Mông cùng hái măng vì nếu để quá ngày thì măng mọc vượt mặt đất sẽ già, không ăn được nữa.
Đọt măng mang về thái lát mỏng, xào với lá kiệu xanh non thì ngon biết mấy. Sau tết, trời mưa phùn nhiều hơn, đất ẩm, măng vầu mọc lên nhiều. Mấy hôm đầu chỉ lác đác vài ngọn chồi lên khỏi mặt đất, vài hôm sau, cả khu rừng măng mọc lên tua tủa như chông, như mác. Những ngọn măng vầu non, đầu nhọn hình mũi tên, tai vểnh hai bên, mình tua tủa lông, măng mọc lên khỏi mặt đất sẽ không còn ngọt như khi còn trong lòng đất nữa. Vị ngăm ngăm đắng của măng vầu ngày càng đậm và người dân không còn vất vả đào măng mà chỉ cần dùng dao chặt măng về.
Mùa này, trong không gian ấm áp trên mỗi căn nhà sàn, ẩm thực từ măng rừng trở lại trong mỗi bữa ăn của đồng bào. Măng vầu đắng để cả ngọn, luộc nhừ sau đó dùng tay xé làm tư, chấm với giấm mẻ chưng cá suối là món ăn quen thuộc trong mỗi bếp ăn của người Thái. Vị đắng của măng vầu hòa với vị chua thanh của mẻ, ngọt bùi của cá suối làm thành dư vị đặc trưng chỉ có ở vùng Tây Bắc xa xôi. Người ta còn nướng măng trên bếp lửa sau đó thái ra chấm với muối giềng ăn vào thấy dư vị vừa quen lại vừa lạ. Người dân nơi đây gắn bó với măng rừng như người bạn của mình trong cuộc mưu sinh đầy gian khó. Hình như vị ngăm ngăm của măng rừng đã hòa vào huyết quản của người vùng cao để mỗi mùa, người ta lại lặn lội lên núi cao để tìm hương vị quen thuộc ấy. Dù mâm cơm có sang trọng đến mấy, thì người vùng cao vẫn không quên vị đắng của núi rừng. Có một câu chuyện rất cảm động về măng rừng. Ở một bản nhỏ, một bà đã cao tuổi, ốm nặng lâu ngày, một hôm bỗng thấy thèm ăn miếng đắng. Mấy người con lặn lội lên đỉnh núi cao trước nhà đào được ngọn măng vầu đắng, luộc lên. Bà cụ ăn miếng măng, nước mắt giàn giụa rồi từ từ trút hơi thở cuối cùng. Có lẽ, cả cuộc đời của người vùng cao, vị măng đắng tượng trưng cho sự gian khó, nhọc nhằn nơi sơn thẳm.
Để đến được nơi hái măng, người ta phải mất tới nửa ngày trời vì măng thường mọc trên núi cao, đi bộ lên dốc núi đã thấm mệt. Mỗi ngày đi hái măng, người ta phải ở lại rừng sâu cả ngày trời, đến khi mặt trời xuống núi mới trở về, khi ấy, măng được mang xuống chợ chiều là vừa. Đường đi rừng đã khó thì công việc tìm và hái măng còn khó nhọc hơn nhiều. Nếu không phải là người bản địa thì khó lòng biết cách tìm và đào măng, phải quen thuộc địa hình và có bí quyết hái măng thì mới kiếm được những ngọn măng non. Muốn hái được măng, người ta lần vào tận những bụi nứa um tùm bẻ những đọn măng non đang mọc tua tủa dưới gốc hay tìm những chỗ đất nứt trong bụi rậm, nơi có những “ấu măng” đang nhô lên. Công việc này khá vất vả vì vừa phải tinh mắt, vừa phải chắc chân khỏe tay khi mang theo dụng cụ như cuốc, thuổng hay dao. Nếu đứng dưới chân rừng nhìn lên đồi măng bạt ngàn, có người sẽ nghĩ rằng, măng mọc sẵn trên đất, cứ việc lấy cuốc đào lên nhưng công việc hái măng của người vùng cao không hề đơn giản như vậy. Mỗi khi lần vào bụi rậm, người hái măng phải đối diện với gai góc, muỗi vắt, trơn trượt, thậm chí cả những nguy hiểm từ rắn, ong rừng. Vì vậy, rủi ro khi đi rừng hái măng không phải là chuyện hiếm đối với người vùng cao. Những thợ măng kể rằng, đã vào rừng hái măng thì phải chịu đói, khát và cả nhặm nhụa do cây rừng bám vào. Khi chui ra khỏi bụi rậm, người không khác gì vừa từ đống than đi ra.
Công việc hái măng mệt nhọc nhưng khi hái, việc bóc măng tại chỗ cũng vất vả không kém. Để những ngọn măng tại chỗ đất quang, dùng tay bóc bỏ vỏ rồi bỏ những ngọn măng trắng ngần vào gùi, vào tải. Khi bóc măng, lông măng đâm bám vào tay khiến bàn tay chai sần, nhựa măng làm cho tay chân tím bầm, đau rát. Có loại măng nhỏ như măng sặt, măng trúc không cần bóc mà bó thành từng bó nhỏ để mang xuống núi bán. Khi mặt trời xuống núi, những thợ măng lũ lượt trở về trung tâm xã, mang theo thành quả của mình sau một ngày lao động vất vả. Tại đây, họ giao măng cho những người vợ đang chờ sẵn để bán cho kịp chợ chiều hoặc bán giao cho thương lái. Vào mùa măng, các thương lái quanh vùng tụ tập dưới chân núi để thu mua măng rừng với số lượng lớn. Nhờ thế, người hái măng đỡ đi sự vất vả khi phải bán lẻ. Cũng có khi măng hái được phải mang ra bán tại chợ phiên vào sáng hôm sau. Muốn cho măng giữ được độ ngon tươi, người hái măng phải luộc qua một lượt rồi dùng dây xâu thành từng xâu nhỏ bán cho tiện.
Nghề đào măng rừng bốn mùa vất vả là thế nhưng người vùng cao Tây Bắc không bỏ nghề. Mùa nào thức ấy, họ vẫn miệt mài, cần mẫn leo núi hái măng vì với họ, lộc rừng có mùa, sống gần rừng thì phải dựa vào núi rừng để mưu sinh. Muốn mùa sau măng mọc nhiều thì khi đào măng, họ vẫn để lại ít nhiều cây non để măng mọc thành rừng. Măng hái về, bán tại chân núi hay chợ phiên, giá không cao bằng bán buôn ngoài phố thị, loại chỉ vài nghìn, loại vài chục nghìn đồng tùy vào khách và độ ngon của măng. May mắn gặp được khách du lịch tại chợ phiên, măng sẽ bán được giá cao hơn một chút. Nhờ có mùa măng, cuộc sống của người vùng cao Tây Bắc được cải thiện ít nhiều, có ngọn măng để bán có nghĩa là thêm thắt vào túi tiền của gia đình mình dù là nhọc nhằn bao nhiêu.
Mùa măng rừng về, núi rừng Tây Bắc trào dâng sức sống. Nhìn những cô sơn nữ chiều chiều đeo gùi măng rừng xuống núi khiến chúng tôi mường tượng ra bức tranh thơ mộng, bình yên nơi xóm núi. Nhưng phía sau bức tranh ấy là cả một chuỗi gian nan mà những con người nơi đây đang ngày ngày trải qua. Lên Tây Bắc bất kể mùa nào, đứng trên đỉnh đèo nhìn ra phía xa xa, không gì khác, những đồi măng vầu bạt ngàn, trùng điệp. Trong gió nhẹ, giọt mưa lất phất hòa vào sắc ban trắng hồng, hoa mận chúm chím, con người như cảm nhận được vị ngăm ngăm của măng rừng.
NGUYỄN THẾ LƯỢNG