Góc vườn nhà Nhình lúc nào cũng được trồng mấy khóm ởm. Lá ởm tươi ở trên cây không hương nhưng khi bị bứt khỏi cây thì lại thơm, càng héo càng thơm, thơm cho tới khi khô kiệt xác lá mới thôi. Cây ởm trong vườn nhà Nhình được chăm sóc tươi xanh quanh năm, lá hái về ấp dưới gối thơm suốt bốn mùa. Nhình rất thích mùi hương của lá ởm, thứ hương thanh khiết ấy giúp đầu óc Nhình cảm thấy khoan khoái
Một buổi, Nhình hái mấy lá ởm tươi đem hơ thẳng trên ngọn lửa bếp đang cháy rực. Nhình muốn lá mau héo, mau thơm. Mẹ Nhình thấy vậy liền vội nhắc con gái. “Đừng đem lá đốt trên lửa, đau lá con ơi!”. Nhình lập tức rụt lá lại. “Lá cũng biết đau ư, mẹ?”. Mẹ bảo. “Không phải loại lá nào cũng biết đau. Nhưng lá ởm nhà mình thì biết đau bởi chúng mang theo cả một câu chuyện đời, con à?”. Nhình tò mò. “Chuyện đời của ai vậy mẹ?”. “À, chuyện có liên quan đến bà cố ngoại của con. Bà cố ngoại của con tên là Thỉm, người Mường Đắc”. Nhình nũng nịu. “Vậy mẹ kể con nghe đi”. Mẹ Thỉm nhìn con gái. Nhình cảm thấy ánh mắt của mẹ rất lạ, đôi mắt ấy dường như đang dõi về một cõi xa xăm nào đó. Rồi Nhình chẳng phải đợi lâu. Mẹ Nhình bắt đầu thủ thỉ kể cho con gái nghe câu chuyện liên quan đến cố ngoại.
Những hình ảnh xa xưa dần hiện về trong bảng lảng mơ hồ.
Mường Đắc thuở ấy.
Thỉm vừa bước vào tuổi trăng tròn, tuổi rạo rực biết yêu. Thỉm xinh đẹp, chăm chỉ lại khéo tay nên trai bản ai cũng thích Thỉm. Con trai tạo bản cũng thích Thỉm đến rồ dại. Hắn thường xuyên bám theo Thỉm để tán tỉnh. Hắn tin rằng thế nào rồi Thỉm cũng sẽ nhận lời yêu hắn. Nhưng Thỉm biết rõ về hắn. Được nuông chiều từ nhỏ nên hắn là đứa chơi bời lêu lổng, tiếng xấu về hắn đã đồn khắp bản gần bản xa. Thỉm chẳng dại lấy hắn làm chồng. Thỉm thẳng thừng bảo hắn, ma dòng họ nhà tôi không hợp với ma dòng họ nhà anh.
Song con trai tạo bản quyết lấy Thỉm bằng được. Hắn về nhà nói chuyện với cha. “Con muốn cưới Thỉm về làm vợ”. Cha hắn nhếch mép cười nhạt. Việc ấy dễ như dùng ngón tay bóp nát quả mùng tơi chín.
Thế rồi, chẳng cần chọn giờ lành ngày tốt, tạo bản đem tay gấu đến nhà biếu cha Thỉm và biếu mẹ Thỉm một chiếc vòng bạc. Thoạt đầu, cha Thỉm vô cùng ngạc nhiên chẳng hiểu sao bỗng dưng lại được tạo bản biếu quà quý. Nhưng chỉ lát sau thì cha Thỉm hiểu, tạo bản biếu quà là muốn hỏi Thỉm làm con dâu. Cha Thỉm lưỡng lự xin khất vài hôm mới trả lời.
Tiễn tạo bản về, cha Thỉm quay lên nhà bần thần nhìn tay gấu với chiếc vòng bạc. Nhà người ta đông con lắm cháu. Nhà này hiếm hoi chỉ sinh được mỗi con gái là Thỉm. Con trai của tạo bản là kẻ xấu. Gả con gái Thỉm làm dâu nhà tạo bản thì họa nhiều hơn phúc.
Tối hôm ấy cha Thỉm hỏi con gái. “Tạo bản muốn hỏi con làm dâu, ý con có thuận?”. Thỉm thảng thốt nhìn cha. “Cha muốn ép gả con làm dâu nhà tạo bản ư?”. Cha Thỉm lắc đầu. “Cha không ép, con có ưng thuận thì cha mới gả”.
Thỉm thầm nghĩ. Liệu có nên nói cho cha biết là mình đã thương Tráng người bản bên? Tráng giỏi điều khiển trâu cày ruộng. Tráng khéo quăng chài bắt cá. Tráng hát xai xương ngọt như nước ở trong cây mía đỏ. Đem đọ cùng nhau, nếu Tráng là gỗ nghiến làm cột nhà thì con trai tạo bản chỉ là gỗ sung làm máng lợn. Đã không ít lần Thỉm nằm mơ được gối đầu lên cánh tay của Tráng, được nép đầu vùi mặt vào vồng ngực nở nang của Tráng. Thỉm chỉ muốn được ngồi tựa vào cột gỗ nghiến chứ không muốn ngồi trên chiếc máng lợn gỗ sung. Thỉm xin cha đừng gả mình làm dâu nhà tạo bản. Ý của cha Thỉm cũng giống ý con gái. Cha Thỉm đem tay gấu và vòng bạc trả lại cho tạo bản. Nét mặt của tạo bản sa sầm không vui. Cha Thỉm thấy vậy thì chột dạ, nhưng vẫn tự trấn an rằng mọi chuyện rồi sẽ êm thuận.
Đất trời đang yên bình bỗng nổi trận bão rừng. Mẹ Thỉm buột miệng. “Báo điềm gở chăng?”. Cha Thỉm cười, nhắc vợ. “Đừng nói lời vớ vẩn”.
Cha Thỉm đâu biết rằng tạo bản coi việc bị từ chối kết thông gia là mối nhục cần phải trả. Thế rồi tạo bản đem theo bạc vụn đến nhà thầy mo. Tạo bản nhờ thầy mo giả lời thần linh khiến Thỉm phải sống dạt mường người. Thầy mo nhận bạc, cất cẩn thận dưới đáy rương mây rồi đến nhà Thỉm.
Cha mẹ Thỉm ra tận đầu cầu thang đón thầy mo lên nhà.
Nói chuyện với cha mẹ Thỉm, mo ra vẻ thần bí tiết lộ. “Đêm qua ta nhìn sao tỏ trên trời, nhìn mây quấn đỉnh núi thấy điềm xấu gở, rồi lại được Vua Then báo mộng rằng gái Thỉm nhà này phải lấy chồng xa, không được gặp lại cha mẹ. Nếu không nghe theo thì họa lớn lấy mạng dân bản sẽ xảy ra. Người nhà này nên tuân theo lời Vua Then thôi”.
Nhưng cha Thỉm chẳng tin lời thầy mo. Ông cười vang, bảo: “Vậy mà đêm qua tôi lại mơ thấy Vua Then báo mộng cho biết rồi đây nhà tôi sẽ có phúc được trai tài đến ở rể”. Mo bị chẹn họng không nói được gì nữa.
Ngồi lại cũng bằng thừa, mo đành hậm hực ra về. Không muốn trả lại số bạc vụn đã cất kỹ dưới đáy rương nên mo lập tức đến nhà tạo bản, xúi tạo bản nghĩ cách khác. Hai người chụm đầu bàn nhau. Cuối cùng thì mưu xấu kế bẩn cũng được nghĩ ra.
Tạo bản cho mổ lợn làm cỗ mời tất cả các người già trong bản tới dự. Rượu ngon được rót ra thật nhiều. Hết lại mang ra tiếp. Đợi khi hồn vía ai cũng thấm men rượu rồi thầy mo mới rỉ vào tai các già bản. Rằng thần linh nhờ mo nói với mọi người. Con gái nhà Po Thỉm[1] mà lấy chồng gần thì sẽ gây ra họa lớn, mạng dân bản khó giữ. Vậy nên phải bắt nó lấy chồng mường xa, không được quay về gặp cha mẹ thì mới tránh hậu họa. Các già bản giật thột mình, mặt ngẩn ngơ lo ngại họa lớn sẽ xảy ra như lời mo vừa nói.
Ngay hôm sau, một tốp già bản được cử đến nhà Thỉm. Cha mẹ Thỉm tiếp họ bên bếp lửa đặt giữa gian khách. Các già bản uống nước, hút thuốc lào và nói chuyện thần linh báo mộng. Thỉm sẽ phải lấy chồng mường xa, không được gặp lại cha mẹ. Ý của Vua Then đã vậy thì không chống lại được đâu Po Thỉm à. Lời của các già bản như tiếng sét dội tai, khiến lòng dạ cha mẹ Thỉm quặn thắt nỗi buồn lo.
Tốp già bản ra về để lại mùi thuốc lào nồng nặc. Cha Thỉm ngồi rũ như gà bị sũng nước mưa. Mẹ Thỉm thì sụt sùi khóc. Ruột gan họ như bị cào xé vì chuyện của con gái. Sao số mệnh ác vậy? Liệu có thể cưỡng lại được?
Mẹ Thỉm khuyên chồng hãy gieo quẻ sấp ngửa[2] hỏi ý ma dòng họ. Cha Thỉm nghe lời vợ. Ông ra bờ rào, chặt lấy một mẩu mạy đải[3] đem chẻ đôi để gieo sấp ngửa. Rồi ông thắp hương đứng trước ban thờ gia tiên khấn hỏi ma dòng họ. “Ma dòng họ hỡi! Có nên nghe theo lời mo, lời các già bản không?”. Khấn dứt lời, ông gieo quẻ. Hai mảnh mạy đải rơi xuống nẩy nhẹ trên ván sàn. Một sấp một ngửa. Vậy là ma dòng họ cũng muốn ông thuận theo lời mo, lời già bản. Cha Thỉm tuyệt vọng ôm đầu bứt tóc. Rồi ông hét thật to vang thấu trời.
Bếp lửa nhà Thỉm hôm ấy cháy thâu đêm. Cả nhà Thỉm cùng thức. Những tiếng thở dài buột ra nghe buồn thê thiết. Nét mặt mẹ Thỉm nhuốm đầy nỗi âu lo. Vẻ mặt cha Thỉm thì ưu tư đăm chiêu. Số mệnh buộc con gái của họ phải lấy chồng mường xa. Họ sẽ chẳng còn được gặp con. Liệu rồi đây đời nó sẽ bình yên hay gặp cơn giông gió?
Thỉm ngồi bên cạnh thắt lòng nhìn cha mẹ. Thỉm thương cha mẹ vô cùng. Họ đã cực nhọc vất vả nuôi con mà chẳng được đền đáp. Và Thỉm cũng không quên nghĩ tới Tráng. Thương nhau mà không được làm chim chung tổ. Yêu nhau mà chẳng được làm bát chung mâm. Rồi Thỉm thoáng nghĩ dại. Đồi bãi quanh bản mọc đầy lá ngón hoa vàng. Chỉ cần nhai vài lá là hồn vía Thỉm sẽ về với Mường Ma, chẳng còn phải lo buồn gì chuyện trần gian nữa. Nhưng nếu Thỉm dại dột làm thế là phụ công cha mẹ. Họ đã sinh ra Thỉm, nuôi Thỉm lớn. Thỉm mà về Mường Ma là sẽ để lại nỗi đau xót khôn nguôi trong lòng họ. Thôi đành để số phận trôi theo sự sắp đặt của Then lớn Mường Bun.
Một thời gian sau thì có người ở Mường Luông đem theo po xừ[4] đến xin trồng gốc trầu quấn leo cột sàn nhà Thỉm. Po xừ cho biết là đằng nhà trai rất giàu của cải, làm dâu nhà ấy ắt sẽ sung sướng. Cha mẹ Thỉm rầu lòng gật đầu nhận lời. Ngày lành tháng tốt để cưới gả được bàn bạc đâu vào đấy.
Sắp tới ngày Thỉm đi lấy chồng.
Tráng tìm cách gặp riêng Thỉm trên lối cỏ may ra suối. Thỉm nhìn Tráng bằng đôi mắt buồn rười rượi. Thỉm và Tráng sẽ không còn được uống nước chung con suối nữa rồi. Tráng trao cho Thỉm một chiếc túi nhỏ bằng bàn tay, bên trong đựng hạt giống. Tráng bảo. “Đây là hạt giống cây ởm, Thỉm hãy đem theo rồi gieo xuống cho mọc thành cây. Mỗi khi Thỉm nhớ tới bản cũ mường xưa thì hái lá đem về ấp dưới gối ngửi hương cho đỡ nhớ”. Thỉm nghẹn ngào đón lấy túi hạt giống rồi áp nó lên nơi trái tim đang đập. Ừ, Thỉm sẽ mang nó theo và coi như là tín vật. Rồi Thỉm sẽ gieo hạt giống cây thơm cho mọc tốt tươi trên đất mường người. Và Thỉm sẽ gắng sống thật tốt trên đất mường người.
Rồi cũng đến ngày rước dâu như đã hẹn.
Đằng nhà trai đến đón Thỉm. Đồ sính lễ họ mang theo được thồ bằng năm ngựa. Dân bản xôn xao bàn tán, khen cha mẹ Thỉm bõ công đẻ con gái, khen số Thỉm sướng vì được gả vào nhà giàu. Họ đâu biết rằng lòng người trong cuộc đang buồn tan nát.
Nhà trai đến rước dâu mà thiếu vắng chú rể. Cha mẹ Thỉm vì quá buồn nên cũng chẳng muốn hỏi tại sao lại thế?
Trước khi lên đường về nhà chồng, Thỉm vào buồng chải lại mái tóc. Mẹ Thỉm vào theo con. Thỉm ôm chặt lấy mẹ. Hai người cùng khóc ướt vai nhau. Là những giọt nước mắt buồn chứ không phải nước mắt vui, bởi tới đây Thỉm sẽ phải hát bài ca cuộc đời trên mường người, không còn được gặp lại cha mẹ nữa.
Đoàn rước dâu bắt đầu lên đường.
Thỉm được cho ngồi ngựa nhưng từ chối. Thỉm không biết cưỡi ngựa. Con suối chảy qua bản đang mùa nước cạn. Cha mẹ Thỉm tiễn con gái sang đến bờ suối bên kia thì dừng lại. Họ cầu mong thần linh phù hộ con gái bình an đi tới nhà chồng.
Mường Luông thật xa xôi, cách Mường Đắc hẳn nửa tháng vượt đường rừng. Đoàn rước dâu đi theo lối mòn mà người ta vẫn đi buôn trâu, bán ngựa. Chẳng phải mùa mưa mà lối mòn đầy vắt rình đợi hút máu. Con vắt đầu tiên cắn bắp chân, Thỉm không thèm gỡ ra. Là Thỉm cố ý để cho nó hút đấy. Vắt hút no máu sẽ khắc biết rụng khỏi bắp chân. Thỉm đi lấy chồng chẳng có gì để lại. Coi như Thỉm nhờ vắt giữ hộ mấy giọt máu hồng ở lại đất quê cha quê mẹ. Lần này Thỉm đi là mãi không trở về. Càng nghĩ lòng Thỉm càng buồn đau tê tái.
Lặn lội đường rừng. Nửa tháng trôi qua. Đất Mường Luông hiện ra trước mắt Thỉm. Vậy là từ nay Thỉm chính thức thành người Mường Luông.
Chồng Thỉm cùng người thân và họ hàng ra đón Thỉm. Giờ thì Thỉm mới được biết mặt chồng. Rồi lễ cưới diễn ra, đông vui kéo dài suốt cả tuần mới dứt.
Ông mối không hề nói dối. Nhà chồng Thỉm thật giàu. Đàn trâu đàn ngựa của nhà chồng Thỉm thả đứng chen lúc nhúc sườn đồi. Nhưng có một điều ông mối cố ý giấu diếm. Chồng Thỉm là kẻ nghiện rượu, ngủ dậy mở mắt là rót rượu uống thay nước. Gã thường xuyên say khướt và đánh người. Vậy nên ngày sang Mường Đắc rước dâu mới vắng bóng chú rể. Nhà trai không cho gã đi theo, sợ cha mẹ Thỉm biết tật xấu của rể thì sẽ không gả con gái. Nay ván đã đóng thuyền, Thỉm có muốn giãy ra cũng chẳng được.
Thỉm mang túi hạt ởm treo cất trên gác bếp rồi lấy một ít hạt giống đem gieo vào góc vườn nhà chồng. Hạt ởm nảy mầm lên cây. Thỉm hái lá thơm về ấp dưới gối ngủ. Chồng Thỉm thấy hương thơm lạ nên hỏi. Thỉm thật thà kể lại mọi chuyện. Cây này được trồng từ hạt giống do bạn trai cùng bản tặng. Chồng Thỉm nổi cơn ghen tuông. Gã dữ dằn đánh vợ. Rồi gã nhổ hết cây ởm trong vườn đem ra suối vứt cho trôi theo nước.
Gã chồng của Thỉm vẫn tiếp tục say rượu và đánh vợ. Thỉm chỉ biết chịu đựng đau khổ, âm thầm khóc một mình.
Thời gian trôi theo mùa rừng thay lá.
Đàn trâu, đàn ngựa của nhà chồng Thỉm đã đẻ thêm nhiều lứa.
Thỉm cũng đẻ được cho chồng bốn đứa con. Nhưng toàn con gái. Miệng người đời xúc xiểm nói vậy là không biết đẻ. Chồng Thỉm lại càng có thêm cớ để đánh vợ. Thỉm tủi nhục nghĩ: Làm dâu nhà giàu tưởng được coi như trâm ngà voi quý, ngờ đâu chỉ như chiếc bát mẻ có thể bị quăng đi bất kỳ lúc nào. Chồng người thì như cây cao tán rộng tỏa bóng chở che, còn chồng mình thì chẳng khác gì bụi cỏ rễ nông, gặp phải con lợn thả rông dũi vài cái là bật gốc.
Hạt giống cây ởm cất trên gác bếp vẫn còn, Thỉm nhớ hương lá ởm nên lén đem một ít vào gieo trong khu rừng cấm Đông Cặm. Khu này là rừng thiêng, không ai dám chặt phá nên cây ởm sẽ không bị động đến. Đất mầu mỡ ở rừng Đông Cặm chắt chiu nuôi hạt. Mấy tháng sau thì hạt nảy mầm. Rồi những khóm ởm lên xanh mướt mát. Thỉnh thoảng Thỉm lại lén vào rừng Đông Thớn ngắm cây ởm, ngậm ngùi nhớ cha mẹ, nhớ bản cũ mường xưa.
Gã chồng Thỉm vẫn thường xuyên đánh vợ. Nhưng rồi tật nghiện rượu khiến gã mắc phải bệnh xơ gan cổ trướng, người gã yếu lả dần, bụng lồi tang trống, da vàng ệch như màu nhựa nghệ tươi bôi lên vải trắng. Mắc bệnh hiểm nghèo nên chỉ một thời gian sau thì chồng Thỉm lìa đời. Phải tiễn chồng về Mường Ma, dù đó là người chồng tệ hại nhưng lòng Thỉm cũng đau buồn lắm. Thỉm ngửa mặt lên trời than. Đời người có dài đâu, vậy mà khi còn sống trên trần gian Mường Lùm lại không chịu đối xử với nhau cho tốt.
Mãn tang, nhà chồng thương con dâu còn chưa già nên cho phép Thỉm tiếp tục nối dây duyên lấy chồng mới. Nhưng Thỉm chẳng thiết chuyện đó, sợ lại gặp phải người không biết yêu thương vợ. Thỉm nguyện ở vậy nuôi bốn đứa con gái nên người. Thỉm tiếp tục gieo giống trồng cây ởm trong vườn nhà, không tiếc công chăm sóc để cây ởm lúc nào cũng tươi xanh. Và Thỉm lại hái lá ởm ướp thơm gối chăn. Về sau này, mấy con gái của Thỉm đều học theo mẹ trồng cây ởm trong vườn để lấy lá thơm…
***
Kể tới đây thì mẹ Nhình dừng lại, nhưng dư âm của câu chuyện thì vẫn đỏ theo bếp lửa. Những chiếc lá ởm vừa nãy bị táp lửa nay đang thổn thức dậy hương. Nhình thật không ngờ, những khóm ởm thân thuộc ở góc vườn nhà lại liên quan đến chuyện cuộc đời của cố ngoại.
Nhình hồn nhiên hỏi mẹ. “Sao mẹ không về Mường Đắc tìm quê bản, tìm lại họ hàng của cố ngoại? Bây giờ việc đi lại đâu có khó khăn như thời trước. Quãng đường người xưa phải đi bộ mất nửa tháng thì nay xe chỉ đi mất một ngày”. Mẹ nói. “Không dễ tìm đâu con ơi. Bà ngoại con cũng đã từng về Mường Đắc dò tìm rồi. Nhưng không một ai hay biết. Đành chịu bỏ cuộc dở chừng. Hay là tới đây mẹ con mình sẽ cùng nhau đi một chuyến về thăm Mường Đắc, con nhỉ?”. Khuôn mặt Nhình rạng rỡ. “Vâng!”
Nhình thật lòng rất mong có ngày được về thăm Mường Đắc nơi gốc gác quê bản của cố ngoại. Nhình nắm chặt mấy chiếc lá ởm trong tay. Cây ởm mùa này đang ra hoa kết tinh hạt giống. Rồi đây Nhình sẽ ươm và trồng thêm vài khóm ởm nữa. Cây cỏ vốn bị coi là thứ vô tri vô giác, song có khi chúng lại ẩn giữ những câu chuyện đời không mấy ai được biết.
[1] Po Thỉm có nghĩa là Bố Thỉm: Người Thái có tập quán gọi tên bố, mẹ theo con.
[2] Tiếng Thái gọi là ‘tọt mạy khẳm hai’.
[3] Mạy đải: cây thầu dầu trắng.
[4] Po xừ: ông mối.
HÀ PHONG