Lai Châu ở cuối trời Tây Bắc – nơi đây có chín mươi chín ngọn núi hoang sơ, huyền bí, có động Pu Sam Cáp kỳ ảo, thác Tác Tình thơ mộng, dòng Nậm Na uốn lượn trong xanh, cánh đồng Mường Than sóng lúa dạt dào. Cũng là nơi sinh sống của 20 dân tộc, trong đó dân tộc Thái có số người đông nhất chiếm hơn 35% dân số toàn tỉnh.
Dân tộc Thái có di sản văn hóa đồ sộ, giàu bản sắc văn hóa truyền thống độc đáo, trong đó phải kể đến: Chiếc áo cóm. Chiếc áo cóm là một trong những nét văn hóa đặc trưng không thể thiếu của dân tộc Thái. Áo cóm luôn được ca ngợi bởi sự đơn giản, duyên dáng, thanh lịch không chỉ tôn lên vẻ đẹp thuần khiết của các thiếu nữ miền sơn cước mà còn vượt ra khỏi bản mường xa xôi đến với các hội thi hay ngày lễ trọng đại của đất nước. Đó là niềm tự hào của dân tộc Thái. Trên những nẻo đường mờ sương lẫn trong sắc màu rực rỡ của hoa ban, hoa đào, đắm mình trong điệu xòe huyền thoại, hình ảnh những cô gái Thái trong trang phục truyền thống đã tạo cho miền đất dịu ngọt mang vẻ đẹp văn hóa độc đáo và hấp dẫn.
Ai đã lên Tây Bắc đều không khỏi ngây ngất trước vẻ đẹp lung linh của những cô gái Thái trong trang phục truyền thống: áo cóm. Sức hấp dẫn của chiếc áo cóm là tôn lên được đường cong mỹ miều của cô gái, hàng cúc bạc lấp lánh, váy đen dài thướt tha, duyên dáng uyển chuyển. Ngay từ nhỏ, người con gái Thái được các bà, các mẹ dạy cách thắt “sai eo”, một loại thắt lưng bằng vải, để lớn lên các cô gái đều có eo “thắt đáy lưng ong”. Chính vì vậy, người con gái Thái ở lứa tuổi nào cũng đều có một thân hình cân đối hài hòa với những đường cong tuyệt mỹ và càng nổi bật hơn khi mặc bộ trang phục của chính dân tộc mình.
Xã hội phát triển, ánh sáng văn minh soi rọi khắp bản mường nhưng chiếc áo cóm của người Thái vẫn luôn được các mẹ, các chị nâng niu trân trọng và truyền lại cho các thế hệ người Thái. Với người phụ nữ Thái việc thêu thùa, khâu vá, canh cửi không chỉ thể hiện sự khéo léo, cần cù chịu khó, mà còn là thước đo về giá trị đạo đức con người. Nên trong mỗi gia đình người Thái việc truyền dạy những nét văn hóa truyền thống luôn được quan tâm. Chẳng thế, tục ngữ Thái có câu: “nhính dệt phải, chái san he” tức là “gái phải biết dệt vải, trai biết đan chài”. Các em bé gái ngay từ tuổi nhỏ đã học thêu thùa, xe bông dệt vải và tự may cho mình những bộ trang phục vừa kín đáo vừa tinh tế, xinh đẹp. Con gái Thái biết mặc trang phục để khoe vẻ đẹp. Núi rừng, thiên nhiên, khí hậu, thời tiết đã ban tặng cho người con gái Thái nước da trắng ngần, tóc dài đen óng, dáng cao thanh lịch và càng đẹp hơn khi họ mặc bộ áo cóm bó sát người vừa eo, vừa tôn vẻ đẹp duyên dáng của thiếu nữ nơi miền sơn cước.
Dân tộc Thái ở Lai Châu có hai nhóm: Thái Trắng và Thái Đen, về phần cơ bản bộ váy áo cóm giống nhau: bó sát eo, có hàng cúc bạc và các phụ kiện như vòng tay, xà tích… Về phần khác nhau: Chiếc áo cóm của người Thái Đen, nẹp áo dùng vải màu xanh, đỏ hoặc vải hoa, cổ áo cao như cổ áo tân thời của người Việt. Đi kèm với bộ áo cóm là khăn piêu và chiếc trâm cài “tẳng cẩu” tức là búi tóc trên đỉnh đầu. Chiếc áo cóm của người Thái Trắng, thường dùng nẹp áo màu đen và cổ thấp hình trái tim. Ngày xưa, áo cóm Thái Trắng vai áo còn có “nẻm xở” tức là cầu vai áo được khâu tròn lại sẽ tạo cho vai áo phẳng đẹp hơn: “nẻm xở” cũng thể hiện sự khéo tay, tài hoa của người phụ nữ Thái. Vì không phải ai cũng làm được, nên các nàng dâu Thái Đen khi về làm dâu Thái Trắng mới có câu: “nọng báu dản xăng cánh báu lo, nhăng lo to chon tro đởi ngóm láy” tức là “em không lo ngại gì, chỉ lo nhất là không biết làm cầu vai áo cóm”. Do “nẻm xở” khó làm nên ngày nay, áo cóm Thái Trắng không làm cầu vai nhưng vẫn đẹp và giữ được nét đặc trưng của chiếc áo cóm. Với phụ nữ Thái Trắng không tẳng cẩu mà búi tóc trễ xuống đằng sau, tay cầm chiếc giỏ, đầu tre nón lá bước đi nhẹ nhàng càng tôn thêm vẻ đẹp dịu dàng, đằm thắm của các cô thôn nữ.
Trang phục của người Thái không chỉ có giá trị về mặt thẩm mỹ mà còn mang tính nhân văn sâu sắc. Ngay hàng cúc bạc trên hai vạt áo, tiếng Thái gọi là “mák pém” có rất nhiều hình như hình con ve, con nhạn, con ong, con bướm và hình bông hoa…Theo quan niệm dân gian Thái, một bên là hàng cúc hình con đực, một bên là hàng cúc hình con cái tượng trưng cho sự kết hợp nam với nữ, tạo nên sự sinh sôi, nảy nở, sự trường tồn của nòi giống. Con gái chưa chồng đính hàng cúc mang số lẻ, con gái có chồng đính hàng cúc số chẵn, và qua chiếc áo cóm ta có thể nhận biết đó là phụ nữ có chồng hay thiếu nữ chưa chồng. Với người Thái bộ cúc bạc còn là của hồi môn cho con dâu hoặc con gái đi nhà chồng với mong muốn là may mắn, phát triển, sung túc và an lành.
Nếu như ngày xưa áo cóm chỉ dùng vải chàm với một màu đơn giản thì ngày nay, chiếc áo cóm của người Thái được may bằng rất nhiều loại vải đẹp, đa dạng, phong phú, và được cách điệu trang trí bởi hạt cườm, kim sa óng ánh, bắt mắt, nhưng vẫn giữ được những nét đặc trưng của chiếc áo cóm Thái. Không chỉ dừng lại trong mỗi gia đình người Thái, áo cóm còn được các nhà may mở hiệu chuyên nghiệp đáp ứng nhu cầu người sử dụng, từ chọn vải, phối màu cho đến cắt may hoàn thiện phù hợp với từng lứa tuổi, vóc dáng của người. Chính vì vậy, với những du khách có nhu cầu trải nghiệm thực tế qua bộ áo cóm hay làm quà cho bạn gái, người thân chỉ cần vài trăm nghìn đồng là có thể lựa chọn mua cho mình bộ trang phục áo cóm ưng ý. Sự giao thoa giữa cũ và mới đã làm cho chiếc áo cóm tăng giá trị về mặt thẩm mỹ làm tôn thêm vẻ đẹp thuần khiết của người con gái Thái, đồng thời góp phần bảo tồn và quảng bá nét đẹp văn hóa độc đáo của tộc người.
Vào những ngày lễ tết, ngày hội của dân tộc các cô gái Thái trong trang phục truyền thống với các điệu múa quạt, múa nón, múa khăn dịu dàng, uyển chuyển hay với các trò chơi dân gian như tung còn, tó mák lẹ. Du khách gần xa gặp ngày hội thường dừng chân, ngắm nhìn, bắt tay vào chơi, chủ và khách hòa làm một đã vui lại càng vui hơn. Những vẻ đẹp dung dị ấy đã tạo nên nét đặc trưng riêng của một vùng quê Tây Bắc.
Giờ đây, chiếc áo cóm không chỉ người phụ nữ Thái sử dụng mà còn được các chị em dân tộc khác ưa chuộng bởi sự tiện dụng, gọn nhẹ, dễ mặc. Nhiều người may các bộ áo cóm màu sắc khác nhau để thường xuyên thay đổi mặc đi tiếp khách, dự hội nghị, đi chơi, lễ hội, thi văn nghệ.
Cùng với áo cóm còn có “sở luông” tức áo dài. Áo dài không chỉ diện trong những ngày lễ tết hay mặc đi chơi hội mà các cô dâu còn phải mặc trong cả lễ cưới và lễ tang. Trang phục thể hiện sự kín đáo của người phụ nữ Thái đồng thời thể hiện sự trang trọng, lễ phép trong dòng tộc.
Chiếc áo cóm là niềm tự hào của dân tộc Thái, không chỉ gắn bó trong đời sống sinh hoạt của cộng đồng tộc người mà đã vượt ra khỏi bản mường xa xôi, được lựa chọn làm trang phục đặc trưng của dân tộc Thái đi thi ở nhiều cuộc thi văn nghệ, hội diễn, liên hoan cấp tỉnh, Trung ương. Những giá trị văn hóa truyền thống ấy đang được phụ nữ dân tộc Thái không ngừng bảo tồn, phát huy, góp phần xây dựng nền văn hóa Lai Châu tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.
THÚY NGOẠN
>> Xem thêm: Tạp chí Văn nghệ Lai Châu