1.Then
Theo quan niệm của người Thái, những ông then bà then trong cộng đồng là những người được Then Bun (vua Then ở trên trời) chọn. Người được chọn không cứ phải là con đẻ của nhà Then; không kể tuổi tác, đàn ông hay đàn bà.
Người Thái cho rằng, phần thể xác con người do con người tạo ra. Then Bun, Then Khớ, Me Bẩu chỉ tạo ra hồn vía và nền hồn của con người. Thường thì Then Bun giao cho Then Khớ và Me Bản (Bà Mẫu, Bà Mụ) đúc các linh hồn vạn vật muôn loài dưới trần gian. Tất nhiên, giống loài nào thì có máng đúc riêng. Những hồn vía để tạo ra con người có khả năng đặc biệt như: Then, Một Lao, Một A Ni, Tao… thì Then Bun mới giao vật liệu để Then Khớ và Me Bẩu đúc hồn. Còn để tạo ra hồn cho những người bình thường đó là việc của Me Bẩu, Then Bun không can thiệp.
Do vậy những người làm Then là những người có phép thuật, có những khả năng đặc biệt thì sau này đều là con hoặc đệ tử của Then Bun. Tuy nhiên, không phải người nào do Then Bun cho tạo ra hồn vía cũng có khả năng đặc biệt. Bởi vì Then Khớ và Me Bẩu đôi khi cũng nhầm lẫn. Đã có trường hợp hồn vía của con trai Then Bun lại bị Me Bẩu mang đúc vào cái khuôn hồn vía của con hổ.
Và những người được chọn cũng được đầu thai xuống trần gian vào những hoàn cảnh không giống nhau. Họ cũng nhập số làm Then vào những thời điểm khác nhau trong cuộc đời. Có người 8 tuổi, có người trên 30 tuổi và rất nhiều người trên 50 tuổi như Then Tủi mới nhập số làm Then. Hoàn cảnh ra đời của những người được chọn cũng không giống nhau. Có người đầu thai vào nhà Then; có người lại đầu thai vào nhà quan; có người đầu thai vào nhà dân thường.
- Biểu hiện của người bắt đầu nhập số làm Then
Các làn điệu khắp Then được thực hện trong Lễ hội Kin Pang Then. Ảnh: Đỗ Tấc
Theo Then Tủi (Khổng Lào – Phong Thổ), Then Chắp (Mường Kim – Than Uyên) thì người được chọn sắp nhập số làm Then thường cứ nghe tiếng Tính Tẩu dù xa hay gần tự nhiên lại muốn hát. Không hát thì bứt dứt không yên. Cứ hát theo ý nghĩ của mình. Câu hát như chui vào đầu mình để mình hát ra. Nhiều khi đêm nằm cũng tự nhiên hát Then. Hát lúc chưa ngủ. Hát cả trong giấc mơ. Hát đến đâu nhớ đến đấy. Ngày mai lại hát được đầy đủ câu hát như trong giấc mơ đêm qua mình đã hát. Đi ăn cỗ cưới, lên nhà mới, hội hè thấy người ta đánh đàn tự dưng hát mừng chúc chủ nhà và mọi người. Chẳng biết câu hát ở đâu ra mà hát rất dài, hát đúng điệu. Nhiều khi tự dưng đi tìm đàn vừa đánh vừa hát mừng Then. Vừa hát lại vừa khóc. Ai không biết thì rất sợ. Họ nghĩ mình bị ma làm hay là mình bị điên. Nhưng lúc ấy mình chẳng sợ gì cứ hát. Ai bảo nghỉ không nghỉ hát hết bài mới thôi. Đến lúc ấy mà không lập bàn thờ Then thì thể nào bản thân mình hoặc con cháu cũng có chuyện chẳng lành. Có nhiều người không muốn làm Then nhưng sợ bị Then Bun bắt tội nhưng phải làm. Mà đã làm thì không được phép giả dối, không được phép làm qua loa. Nếu cố tình làm bậy thì sẽ không được sống già, phải chết non. Thực tế cho thấy không phải ông (bà) Then nào cũng biết vừa đánh đàn vừa hát Then. Thường những Then vừa biết đánh đàn vừa hát Then để hành lễ là những Then rất cao tay. Còn những Then khác phải tìm chọn một người đàn giỏi cùng đi làm lễ với mình.
Những vị thần linh mà Then phải khấn cáo và mời về dự Kin Pang Then hoặc những lễ Then lớn. Năm vị thần được khấn mời đầu tiên theo thứ tự như sau:
Bà con các dân tộc vui hội té nước trong Lễ hội Kin Pang Then. Ảnh: Minh Hưng
- Mơi Pô Phà – Mời vua trời
- Mơi Pô Then – Mời vua Then (Then Bun)- là người cai quản cõi tâm linh của trời và đất
- Mơi Pô Ngợ – Mời vua Thuồng Luồng, người cai quản nước.
- Mơi Pô Đin Cớn – Mời vua cai quản Đất
- Mơi Pô Nhả – Mời vua Cỏ cây
Sau đó mời tiếp bốn vị thần:
- Pô Phà Mung Đao – Vua cai quản mái vòm của trời
- Pô Then Mung Ngỏi hính hỏi đao bin vị vu che chắn và giữ cho các vì sao không tắt.
- Tạo Ái Lọ Bơn và Quan Tum Nọ Phà: đây là hai vị tạo quan nhà trời chuyên cai quản khoảng không giai bên ngoài thiên hà.
Như vậy, để làm một Pang nọi hoặc lễ cầu phúc cho ai đó mà họ yêu cầu phải lên đến Then Bun và mời tất cả các vua quan trời, đất thì Then phải khấn cáo và mới chín vị vua quan trên. Đặc biệt có ba vị nữa là con trai và đệ tử của Then Bun luôn đi theo để bảo vệ và trợ giúp cho Then suốt hành trình lên trời. Đó là Tạo Báo – Con trai Then Bun, Nang Ỏ- Nang Enh. Tạo Báo và hai nàng đều sống ở nhà Then Bun trên trời. Mặc dù trong khi hành lễ Then đã có nhiều quân của Then Bun xuống giúp nhưng người có đủ tài trí vỗ nghệ và sức mạnh để bảo vệ Then và đoàn nhà Then thì không thể thiếu ba người này chính vì vậy ngoài lễ vậy để hành lễ “xam bang cơ sá”, ba mâm lễ cúng đặt dưới đất thì trên Hỉnh Then bao giờ cũng phải có một Khảu Nang Ỏ Nang Enh (một bát gạo đầy ở giữa đặt dựng một quả trứng gà). Ở cạnh Hỉnh Then treo một Thung Tạo Báo (túi của con trai Then).
Không biết Then và các nghi lễ cùng làn điệu khắp Then ra đời cụ thể vào thời gian nào trong lịch sử của người Thái. Nhưng được tham dự với tự cách là người trong cuộc; được hoá thân vào hành trình lên Mường Then Bun để múa hát chúc mừng; để mời rượu dâng hoa các vị thần chủ (Pô), quan, tạo trong và ngoài thiên hà thì mới thấy khâm phục sức tưởng tượng của con người. Họ đã biến những thế lực siêu hình thành cái cụ thể có tên có chức trách, nhiệm vụ như con người.
Chu Triêu Huy