Họ được bà con nơi đây ví như cây gỗ lớn trong rừng già, là nhịp trống hiệu triệu mọi người cùng hòa vang trong bài ca đại đoàn kết. Họ như chỗ dựa tinh thần, làm vững thêm điểm tựa cho bản làng yên vui, vững thêm ý chí giữ gìn biên cương nơi xa xôi, hiểm trở.
Đồng bào giữ vững biên cương
Trong chuyển thăm các già làng, trưởng bản – những “điểm tựa”của đồng bào La Hủ, một xã phía Bắc biên giới của huyện Mường Tè. Chúng tôi được các chiến sĩ Đồn Biên phòng 309 xã Pa Ủ chia sẻ những kỉ niệm khó quên trong công tác dân vận vùng biên. Đọng lại sâu trong những người lính là chân dung các già làng, trưởng bản, những tấm gương sáng trong phong trào bảo vệ biên giới. Điểm dừng chân đầu tiên của chúng tôi gặp gỡ là già bản Pa Ủ, xã Pa Ủ Thàng Phí Xè (70 tuổi, người dân tộc La Hủ). Nhiều năm qua, già bản Thàng Phí Xè một điển hình tiêu biểu trong phong trào “Quần chúng tham gia tự quản đường biên, cột mốc và an ninh trật tự thôn, bản khu vực biên giới”. Tại lán nương, chúng tôi được ông thết bát trà xanh pha sẵn, thứ quà mà người dân nơi đây luôn mang bên mình khi đi nương, hay mỗi lần ra biên thăm mốc. Những năm 70 thế kỷ trước, khi ấy ông giữ trọng trách chủ tịch UBND xã Pa Ủ, hiếm khi ông vắng trong những chuyến tuần tra cùng các chiến sĩ. Thời kỳ ấy công tác phân giới cắm mốc giữa ta và nước bạn chưa hoàn chỉnh, nên xảy ra tình trạng người dân nước bạn chưa hiểu luật pháp biên giới thường xuyên sang địa giới nước ta săn bắn, chăn nuôi, khai thác lâm thổ sản. Vốn am hiểu tiếng bản địa, già bản Thàng Phí Xè cùng BĐBP giảng giải, tuyên truyền pháp lệnh biên giới, và bà con nước bạn đã hiểu ra không còn vi phạm nữa. Ở cái tuổi “thất thập cổ lai hy, nhưng đôi mắt và trí lực của già bản Xè còn tinh anh lắm, chỉ một vị trí hốc đá, gốc cây, khe suối khu vực giáp biên thay đổi khó có thể qua được mắt ông. Bởi trong mỗi chuyến ra biên, kiểm tra cột mốc, ông quan sát kỹ càng và ghi chép cẩn thận từng chi tiết, vị trí. Nhấp ngụm nước chè, ông nói trong niềm vui: “Hơn 20 năm gắn bó với đường biên mốc giới. Có những điểm cao, hiểm trở như mốc 37, ngày trước mỗi lần thăm mốc cả đi lẫn về mất cả tuần. Trước mốc giới đơn giản lắm chỉ là con suối, gốc cây, tảng đá, nhưng phải là người thường xuyên đi lại, hay quan sát mới nắm được. Giờ thì già này vui và yên cái bụng rồi. Nay chứng kiến cột mốc được chỉnh trang, tôn tạo to đẹp, đường lên mốc bây giờ cũng dễ đi hơn phần nào vì có các chiến sĩ làm đường phát quang. Sau mình yếu không đi thăm mốc được nữa thì con cháu và bà con dân bản sẽ thay mình bảo vệ”.
Già bản Hù Cố Xuân lại nói chuyện văn hóa người Si La cùng con cháu
Chúng tôi ngược núi lên Nhú Ma thăm một người mà bà con nơi đây quen gọi là “bố”. Ông là Lý Xạ Pu – Bí thư Chi bộ bản Nhú Ma (xã Pa Ủ). Mỗi khi nhắc lại câu chuyện cách đây hơn 10 năm bà con La Hủ theo BĐBP về lập bản mới, “bố Pu” không giấu được cảm xúc, ông chia sẻ: “Ngày đầu dời hốc núi, bìa rừng về lập bản ai cũng lo lo. Bởi bà con La Hủ đã quen với cuốc sống du canh du cư từ bao đời, thời gian chỉ biết tính theo cuống lá rơi. Nhưng khi về nơi ở mới có nhà kiên cố, mưa gió chẳng phải sợ, con em được học cái chữ ngay tại bản, mùa giáp hạt thì được nhà nước hỗ trợ gạo, không phải lo vào rừng đào sắn củ mài dự trữ khi hạt thóc chưa về nhà”. Để giữ chân bà con, bài toán khó nhất là tìm ra được công việc lâu dài, tạo nguồn thu nhập chính ngay trên mảnh đất của mình. Già bản Lý Xạ Pu chủ động tham mưu, đề xuất với cấp ủy, chính quyền xã, các ban, ngành của huyện ưu tiên đầu tư, hỗ trợ mọi nguồn lực giúp đồng bào La Hủ xóa đói, giảm nghèo. Hằng ngày, “bố Pu” cùng các chiến sĩ trực tiếp “cầm tay chỉ việc” hướng dẫn bà con làm quen với những mô hình chăn nuôi, trồng trọt mới. Cuộc sống của người dân đang ngày càng ổn định với mô hình bò tập trung, trồng riềng, sa nhân và mô hình lúa nước hai vụ: “Giờ thì Nhú Ma khác xưa rồi! Để có một bản Nhú Ma như ngày hôm nay, người La Hủ luôn nhớ ơn BĐBP, nhớ ơn “bố Pu” không quản ngày đêm đến từng lán nói chuyện cho bà con ưng cái bụng, tỏ cái đầu về chuyện lập bản, xây dựng cuộc sống mới, xóa bỏ tập tục du canh du cư…” – Trưởng bản Nhú Ma Vàng Phí Mư tâm sự.
Chia tay bà con Nhú Ma, tôi ấn tượng với nụ cười của bố bản trong niềm phấn khởi: “Bao đời nay, người La Hủ đã quen với tục chọc lỗ, bỏ hạt, giờ bà con đã thực sự hòa nhập, biết làm ăn rồi!”. Năm 2018, già bản Lý Xạ Pu đại diện cho các già làng tiêu biểu của Lai Châu về Hà Nội dự Hội nghị biểu dương tôn vinh người có uy tín tiêu biểu trong cộng đồng dân tộc thiểu số khu vực biên giới, bố Pu vinh dự được Bộ tư lệnh Bộ đội Biên phòng Việt Nam trao tặng biểu trưng “Điểm tựa của bản làng 2018”.
Đồng lòng trên miền đất mới
Nếu như các già bản Thàng Phí Xè, Lý Xạ Pu được ví như những “điểm tựa” của bà con La Hủ, xã Pa Ủ trong việc giữ vững an ninh trật tự xây dựng đời sống mới, thì già bản Hù Cố Xuân như cây gỗ lớn trong rừng già của người Si La xã Can Hồ (Mường Tè) – một trong bốn dân tộc được Đảng, Nhà nước bảo tồn phát triển.
Năm 2014, người Si La ở Can Hồ di dân theo Chương trình Tái định cư Dự án thủy điện Lai Châu. Những mái nhà chênh vênh bên sườn núi, nay được thay thế những nếp nhà xây khang trang có mái tôn vững chãi. Mỗi khi có dịp nhắc lại chuyện người Si La vượt sông Đà lên nơi ở mới, già bản Hù Cố Xuân ngỡ như một giấc mơ dài. Sinh ra và lớn tại bản Seo Hai, xã Can Hồ, từ nhỏ cô bé Hù Cố Xuân đã chứng kiến cảnh khó khăn thiệt thòi của đồng bào mình. Bởi dân Si La từ lâu sống tách biệt bên kia sông Đà, đường giao thông duy nhất là trông cậy vào những người đàn ông vạm vỡ bơi bè mảng. Phụ nữ thì như “con rùa trong xó cửa” cả đời không ra khỏi bản. Cuộc sống quẩn quanh với đói nghèo bủa vây. May mắn hơn chúng bạn Hù Cố Xuân được học cái chữ của những thầy cô dưới xuôi tình nguyện lên vùng khó công tác, chăm chỉ học tập sau này bà trở thành cô giáo về dạy chữ cho bản làng mình. Cùng với việc dạy học, cô giáo Si La luôn tích cực với các ban ngành trong các hoạt động cộng đồng. Nghỉ hưu, bà tham gia nhiều vị trí công tác xã hội, hết Chủ tịch Hội Phụ nữ, rồi Chủ tịch Hội người cao tuổi xã, ở vai trò nào bà cũng được bà con quý mến. Mỗi khí có dịp quây quần, bà con Si La vẫn nhắc chuyện vào những năm 80, nạn hút thuốc phiện còn phổ biến, có thời chỉ thấy phụ nữ Si La đi nương vào rừng, còn đàn ông chỉ tối ngày say sưa với cơm đen, bàn đèn. Nhiều đêm suy nghĩ, trao đổi với chị em trong bản… Và hàng đêm người ta thấy bà Xuân vác cuốc, soi đèn cùng với lực lượng biên phòng, các ban ngành lên nương nhổ triệt phá cây thuốc phiện. Ban ngày bà đánh trống, khua chiêng tập trung mọi người để nói chuyện về tác hại thuốc phiện, đồng thời trực tiếp khuyên giải những gia đình có người mắc nghiện phải bỏ, phải cai. Cuộc chiến đấu với nạn nghiện hút và phong trào phá bỏ cây anh túc thành công được người dân đồng tình ủng hộ.
Năm 2013, bà con người Mông, Hà Nhì đã ổn cư trên vùng đất mới, những người Si La của hai bản là Seo Hai và Sì Thau Chải vẫn chưa chịu dời bản. Đã có nhiều cuộc họp bàn, nhiều đoàn cán bộ các cấp về tuyên truyền nhưng người dân còn e ngại. Bởi bao đời nay, tập tục người Si la có phong tục kiêng chuyển nhà qua sông qua suối, có nhiều tin đồn mê tín đánh vào tâm lý tín ngưỡng của tục lệ Si La như: gần đây con hoãng, con cú kêu nhiều báo hiệu đi là không tốt. Bằng tiếng nói của một cô giáo, một cựu đảng viên hơn 30 năm tuổi Đảng, một già làng tiêu biểu, bà không ngại khó hàng ngày đến từng nhà nói chuyện, tuyên truyền những chính sách ưu tiên của Đảng và Nhà nước. Với uy tín và tài thuyết phục, bà được người dân Si La ưng cái bụng. Và tháng 11/2014, 62 hộ, 420 nhân khẩu người Si La bên kia sông Đà đã dời chuyển an toàn đến vùng tái định cư. Sau khi ổn cư trước sự hòa nhập nhiều tộc người, nhưng bà con Si La vẫn mang trong mình tâm trạng hoài vọng bản cũ. Để vơi đi nỗi nhớ bản, già bản Xuân tập hợp mọi người lại cùng diễn xướng những vũ điệu, dân ca truyền thống. Bà đã cải biên chuyển thể thành bài hát điệu múa cho phù hợp với cuộc sống mới như: Hát ru đêm trăng, Múa mừng ngày mùa, Hát mừng Đảng mừng xuân, Múa mừng bản mới, dựa trên lời vũ điệu dân ca cổ. Cứ đều đặn vào các buổi tối mọi người lại quây quần ở nhà văn hóa dưới ánh điện sáng xem đội văn nghệ bà Xuân biểu diễn. Cứ như thế nỗi niềm bản cũ vơi đi, mọi người lại hăng say lao động sản xuất. Không chỉ dày công truyền dạy dân ca Si La cho lớp trẻ; cùng với các thành viên Bảo tàng văn hóa, Hội Văn học nghệ thuật tỉnh, bà tham gia nghiên cứu, biên soạn, xuất bản nhiều công trình văn hóa có giá trị về người Si La ở Lai Châu. Già bản Hù Cố Xuân không chỉ tiêu biểu trong vai trò già làng, trưởng bản, người có uy tín vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Tháng 3/2019, bà vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân Ưu tú”.
Tôi đã đã từng băn khoăn tại sao địa hình rộng, hiểm trở như Lai Châu mà lực lượng biên phòng thì “mỏng” làm thế nào các anh hoàn thành tốt nhiệm vụ. Sau này tôi đã hiểu trên dặm dài biên ải xa xôi ấy, các anh không chỉ một mình…
Hà Minh Hưng